แม้แต่ในโลกที่เต็มไปด้วยความบันเทิงอันไร้ที่สิ้นสุด การ เล่นไพ่ สักสำรับหนึ่งก็ยังเป็นหนึ่งในสิ่งสร้างความสุขที่ทั้งเรียบง่ายและอยู่คู่กับเรามาอย่างยาวนาน
เป็นเวลานานนับหลายศตวรรษมาแล้ว ที่สิ่งบันเทิงรูปลักษณ์ธรรมดาที่เรียกว่า “ไพ่” ได้จับจองพื้นที่พิเศษในดวงใจและสองมือของผู้คนจากทั่วทุกมุมโลก ประวัติศาสตร์ของพวกมันนั้นสืบสายยาวนานมาตั้งแต่ครั้งไพ่ลงสีด้วยมือจากยุคราชวงศ์ถังของจีน จวบจนเกมการ์ดโปเกมอนสำหรับแลกเปลี่ยนซึ่งทำจากกระดาษและพลาสติกในปัจจุบัน และยังแผ่ก้าวข้ามผ่านทั้งวัฒนธรรม กาลสมัย และผืนทวีปต่างๆ
ในการฉลองวาระครบรอบ 100 ปีของการก่อตั้งบริษัทวอล์ต ดิสนีย์ เมื่อเดือนก่อนหน้านี้ ได้ช่วยเปิดโอกาสให้ผู้คนทุกหมู่เหล่าได้ร่วมเป็นส่วนหนึ่งของประเพณีซึ่งอยู่คู่กับบริษัทมาตั้งแต่แรกเริ่ม โดยการให้คนเหล่านั้นได้ทดลองเล่นเกมไพ่แบบดิจิทัลเกมใหม่บน TikTok และด้วยฐานะสมาชิกในเครือบริษัทผู้ให้กำเนิดมิกกีเมาส์ แนทจีโอ มีโอกาสได้เห็นผู้คนกว่าสี่ล้านชีวิตพร้อมใจกันมาร่วมเป็นผู้ติดตามหน้าใหม่บนบัญชี TikTok ของเรา โดยคนเหล่านี้ส่วนใหญ่มาเพื่อแลกเปลี่ยนไพ่ดิจิทัลเหล่านี้นี่เอง
ด้วยเรื่องนี้เองที่ทำให้เราเริ่มสงสัยใคร่ครวญเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ของไพ่
แม้จะยังไม่มีคำตอบที่ชัดเจนว่าไพ่นั้นถูกประดิษฐ์ขึ้นตั้งแต่เมื่อใดและที่ไหน อาจเป็นไปได้ว่าสิ่งบันเทิงเหล่านี้เริ่มเป็นที่นิยมในจีนมาตั้งแต่หนึ่งพันกว่าปีก่อน เห็นได้จากการกล่าวถึง “ไพ่โดมิโน” ซึ่งอาจมีมานานนมตั้งแต่ครั้งราชวงศ์ถังเมื่อสมัยค.ศ. ที่ 618-907 กระนั้น นักประวัติศาสตร์บางรายก็แย้งว่าไพ่สำหรับเล่นนั้นเพิ่งกลายมาเป็นที่นิยมในศตวรรษที่ 10 นี้เอง แต่ไม่ว่าคำตอบใดคือคำตอบที่ถูกต้อง ก็เป็นที่แน่นอนว่า ในยุคเริ่มแรก การประดิษฐ์ไพ่นั้นต้องอาศัยการลงลวดลายลงบนกระดาษหรือหนังสัตว์
เมื่อเวลาผ่านไปจนถึงยุคราชวงศ์หมิง (ค.ศ. 1368-1644) ในอีกไม่กี่ร้อยปีให้หลัง ความนิยมชมชอบต่อไพ่นี้ก็ยิ่งเพิ่มมากขึ้น จนถึงตอนนี้ ไพ่บางใบได้รับการตกแต่งด้วยภาพวาดของบรรดาตัวละครจากวรรณกรรมซึ่งเป็นที่นิยมเรื่องต่างๆ ในขณะที่ “ไพ่ธนบัตร” ต่างๆ นั้นก็ถูกออกแบบให้มีหน้าดอกคล้ายกับสกุลเงินจีนจากสมัยเก่าก่อน
มีความเป็นไปได้ว่าไพ่นั้นเดินทางจากจีนมาสู่ตะวันออกกลางบนเส้นทางสายไหม
ไพ่สำรับหนึ่งมีอายุย้อนไปได้ถึงราชวงศ์มัมลุคแห่งอียิปต์ ซึ่งปกครองดินแดนแห่งนี้จนถึงปี 1517 ไพ่ซึ่งได้รับการลงลวดลายด้วยมือเหล่านี้ประดับประดาไปด้วยท่วงทำนองของลายศิลปะอันประณีตบรรจง และมีความเป็นไปได้ว่าพวกมันเคยเป็นสมบัติของเศรษฐีสักคนมาก่อน ดอกของไพ่ในสำรับดังกล่าวนี้ประกอบไปด้วยเหรียญ, ถ้วย, ดาบ, และไม้โปโล โดยแต่ละดอกนั้นประกอบด้วยไพ่ทั้งหมด 13 ใบ ซึ่งรวมไปถึงไพ่ราชวงศ์ (court card) เพศชายล้วนสามใบ ได้แก่กษัตริย์, พระหัตถ์ขวา, และพระหัตถ์ซ้าย
“สำหรับคำตอบของคำถามว่า ด้วยวิธีใดกันที่ทำให้ไพ่สามารถเดินทางมาถึงยุโรปได้ในท้ายที่สุด คือสิ่งถูกคาดเดากันไปต่างๆ นาๆ ครับ” Peter Endebrock นักประวัติศาสตร์ด้านไพ่สำหรับเล่นกล่าวกับ Atlas Obscura เมื่อปี 2020 กระนั้น นักประวัติศาสตร์ส่วนมากก็เห็นพ้องต้องกันว่าพวกมันเริ่มปรากฏให้เห็นอย่างไม่มีปี่มีขลุ่ยเมื่อช่วงท้าย ค.ศ. ที่ 1300 หรือราวหนึ่งร้อยปีหลังสงครามครูเสดสิ้นสุดลง มัน จึงมีความเป็นไปว่าไพ่เหล่านี้อาจถูกเผยแพร่โดยนักรบจากยุคสงครามดังกล่าว
ชนชาวยุโรปหลงรักไพ่เหล่านี้ ในช่วงแรกสุด สิ่งบันเทิงใหม่เอี่ยมเช่นนี้ถือเป็นสินค้าฟุ่มเฟือยอันเป็นที่นิยมในหมู่ผู้ร่ำรวยทรัพย์ เนื่องจากกรรมวิธีการประดิษฐ์ต้องอาศัยการลงรายละเอียดอันประนีตซับซ้อนด้วยมือ อย่างไรก็ตาม การมาถึงของแท่นพิมพ์และนวัตกรรมการพิมพ์ด้วยลายฉลุในเวลาต่อมา ก็ช่วยทำให้ลวดลายบนไพ่เหล่านี้เรียบง่ายขึ้นและลดความยุ่งยากในการประดิษฐ์ลง ทำให้ผู้คนทั่วไปสามารถเข้าถึงพวกมันได้ง่ายกว่าเดิม และภายในศตวรรษที่ 15 ไพ่ก็ได้กลายเป็นสินค้าซึ่งพบเห็นได้ในทุกเส้นทางการค้าบนแผ่นดินของทวีปแห่งนี้
จุดประสงค์ของไพ่สำหรับเล่นเริ่มมีการเปลี่ยนแปลงไปอย่างมากในยุคกลาง เมื่อผู้คนเริ่มใช้ไพ่เหล่านี้สำหรับการทำนายดวงชะตา เนื่องเพราะความเชื่อว่าพวกมันมีความสามารถในการหยั่งรู้ถึงอนาคต โดยตัวอย่างหนึ่งของไพ่เหล่านี้ก็คือไพ่ทาโรต์ ซึ่งแต่เดิมนั้นถูกใช้สำหรับเล่นเกมไพ่วัดฝีมือ ก่อนจะเปลี่ยนมาเป็นไพ่ทำนายดวงในเวลาต่อมา
ในปัจจุบัน สำรับไพ่ 52 ใบแบบฝรั่งเศส ถือเป็นไพ่สำหรับการเล่นที่แพร่หลายที่สุดในโลก โดยดอกทั้งสี่ (โพแดง, ข้าวหลามตัด, ดอกจิก, และโพดำ) และสีทั้งสอง (แดงและดำ) ของมันนั้นเป็นที่รู้จักกันอย่างดีในหมู่ผู้เล่นในทุกมุมโลก ความนิยมของไพ่สำรับดังกล่าวนี้มีสาเหตุส่วนหนึ่งมาจากรูปลักษณ์ที่เรียบง่ายของมัน และอีกส่วนหนึ่งคือเนื่องเพราะการที่มันเป็นกิจกรรมโปรดในหมู่สามอดีตมหาอำนาจอาณานิคมอย่างฝรั่งเศส, สหราชอาณาจักร, และสหรัฐฯ
ในช่วงก่อนสงครามปฏิวัติ เมื่อครั้งที่สหรัฐฯ ยังอยู่ใต้การปกครองของสหราชอาณาจักร ไพ่สำหรับเล่นซึ่งแพร่กระจายอยู่ในอาณานิคมอเมริกันทั้งสิบสามคือสินค้าซึ่งถูกเก็บภาษีอย่างหนัก ด้วยเหตุนี้ชาวอเมริกันจึงเริ่มประดิษฐ์ไพ่ด้วยตนเองหลังสงครามจบลง และเมื่อราวทศวรรษที่ 1860 ช่างฝีมือเหล่านี้ก็ได้เพิ่มไพ่ตัวตลกเข้าเป็นส่วนหนึ่งของสำรับแบบฝรั่งเศส
นอกจากไพ่ตัวตลกแล้ว “ไพ่จำหน่ายสินค้า (trade card)” ก็เป็นไพ่อีกประเภทหนึ่งซึ่งถูกประดิษฐ์ขึ้นในช่วงเวลาไล่เลี่ยกัน โดยไพ่ซึ่งถูกคิดค้นขึ้นสำหรับการโฆษณาสินค้าเหล่านี้ จะถูกจำหน่ายรวมกับบุหรี่ในบรรจุภัณฑ์เดียวกัน เพื่อป้องกันไม่ให้ซองบุหรี่ยับยู่ยี่ แต่เมื่อเวลาผ่านไป วัตถุประสงค์ของไพ่เหล่านี้จะเปลี่ยนไปโดยสิ้นเชิง เมื่อผู้คนเริ่มเสาะหาพวกมันเพื่อการสะสม และมันก็เป็นด้วยเหตุนี้เองที่ไพ่สะสม (trading card) —- อันเป็นไพ่ประเภทเดียวกับไพ่ดิสนีย์100 (Disney100) ของ TikTok นี้เอง —- ได้ถือกำเนิดขึ้นมา
เมื่อราวช่วงเวลาการเปลี่ยนผ่านของศตวรรษ ความนิยมต่อไพ่จำหน่ายสินค้าก็กลับยิ่งเพิ่มมากขึ้นกว่าเดิม เนื่อง เพราะนวัตกรรมใหม่อย่างการพิมพ์ภาพสี ซึ่งเริ่มมีขึ้นในช่วงเวลาดังกล่าว และเป็นเพราะความนิยมดังกล่าวนี้เองที่ทำให้บริษัทต่างๆ เริ่มใช้พวกมันเป็นรางวัลล่อใจสำหรับผู้บริโภค โดยการนำไพ่ซึ่งมิได้โฆษณาผลิตภัณฑ์ใดเป็นพิเศษมารวมอยู่ในบรรจุภัณฑ์สินค้าของตน และเมื่อเบสบอลกลายมาเป็นกีฬาอาชีพ ไพ่ขายสินค้าซึ่งใช้กีฬาเป็นภาพประกอบก็เริ่มถูกพิมพ์และวางจำหน่ายคู่กับผลิตภัณฑ์ลูกอมและยาสูบต่างๆ
ด้วยเหตุนี้เองที่ทำให้สาธารณชนเริ่มสะสมไพ่เหล่านี้และแลกเปลี่ยนพวกมันกับนักสะสมคนอื่นๆ และในช่วงทศวรรษที่ 1930 บริษัทผู้ผลิตไพ่รายต่างๆ ก็เริ่มเพิ่มชีวประวัติของเหล่านักกีฬาลงบนไพ่เบสบอลของตน และขายพวกมันในหีบห่อหมากฝรั่ง จนเมื่อถึงปี 1949 บริษัทหมากฝรั่งท้อปปส์ (Topps Chewing Gum) ก็ได้นำทั้งไพ่นักกีฬา, ดาราภาพยนตร์, และนายพรานล่าสัตว์ใหญ่มาบรรจุในหีบห่อผลิตภัณฑ์ต่างๆ ของตน กระนั้น ไพ่กีฬาเหล่านี้ก็มิได้เป็นสินค้าราคาสูงในยุคของพวกมันแต่อย่างใด แต่เพิ่งเริ่มถูกมองว่าเป็นของสะสมที่มีค่าในยุคทศวรรษที่ 1980 นี้เอง
และเมื่อเวลาดำเนินมาถึงปลายศตวรรษที่ 20 ไพ่สะสมก็ได้พัฒนามาเป็นเกมไพ่สะสม (trading card game) เมื่อริชาร์ด การ์ฟิลด์ (Richard Garfield) ซึ่งกำลังศึกษาปริญญาเอกด้านคณิตศาสตร์ที่มหาวิทยาลัยเพนซิลเวเนีย ได้ประดิษฐ์ไพ่ Magic: The Gathering ขึ้นเมื่อปี 1993 และจวบจนปัจจุบัน เกมไพ่สะสมชุดแรกของโลกนี้ ก็ยังคงเป็นหนึ่งในเกมไพ่ประเภทดังกล่าวซึ่งเป็นที่รู้จักกันมากที่สุดในโลก
และในช่วงเวลาไล่เลี่ยกันนั้นเอง คู่หูนักออกแบบเกมและนักวาดภาพชาวญี่ปุ่นก็ได้ก่อร่างบริษัทนินเทนโด (Nintendo) ขึ้นด้วยเกม Pocket Monsters และเมื่อมันถูกวางขายในรูปแบบวีดีโอเกมปี 1996 เกมซึ่งจะถูกเปลี่ยนชื่อเป็นโปเกมอนในเวลาต่อมานี้ ก็ประสบความสำเร็จอย่างงดงาม ด้วยยอดขายนับหลายล้านแผ่นตั้งแต่นั้นมา
หลายเดือนต่อมา ชุดไพ่เกมไพ่สะสมสำหรับการเสริมอรรถรส ซึ่งประกอบด้วยไพ่แบบมีภาพวาดจำนวน 102 ใบ ก็ถูกผลิตขึ้น และในปี 1999 หรือหนึ่งปีหลังเกมโปเกมอนถูกวางขายในสหรัฐฯ บริษัทผู้สร้างสรรค์ Magic: The Gathering ก็ได้นำเกมไพ่โปเกมอน (Pokemon Trading Card Game) มาให้ผู้คนในทวีปอเมริกาเหนือได้สัมผัสเป็นครั้งแรก และจากครั้งที่พวกมันถูกประดิษฐ์ขึ้นเป็นครังแรกจวบจนถึงปัจจุบัน การ์ดโปเกมอนเหล่านี้ก็ถูกพิมพ์มาแล้วกว่าสามหมื่นล้านใบ
แปล ภาวิต วงษ์นิมมาน