อาร์โทรโพดา (Arthropoda) คือหนึ่งในเก้าหมวด หรือไฟลัม (Phylum) ของอาณาจักรสัตว์ (Kingdom Animalia) ในการจัดจำแนกสิ่งมีชีวิตตามหลักอนุกรมวิธานวิทยา (Taxonomy) โดยสัตว์ในไฟลัมอาร์โทรโพดา คือกลุ่มของสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง (Invertebrate) ที่ถูกเรียกรวมกันว่า สัตว์ขาข้อ (Arthropod) เช่น แมงดาทะเล แมงมุม เห็บ กุ้ง ปู กิ้งกือ ตะขาบ และแมลงต่าง ๆ ซึ่งไฟลัมอาร์โทรโพดายังเป็นกลุ่มของสัตว์ที่มีความหลากหลายทางชนิดพันธุ์สูงสุดในโลก จากความสามารถในการปรับตัวให้เข้ากับสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงไปของโลกได้อย่างยอดเยี่ยม และในปัจจุบันมีการค้นพบสัตว์ขาข้อเหล่านี้มากกว่า 1.2 ล้านชนิด หรือคิดเป็นร้อยละ 80 ของสิ่งมีชีวิตในอาณาจักรสัตว์ทั้งหมด
คำว่า “อาร์โทร” (Arthron) แปลว่า “ข้อต่อ” และ “พอโดส” (Podos) แปลว่า “เท้า” ในภาษากรีก
ลักษณะสำคัญของสัตว์ในไฟลัม อาร์โทรโพดา
มีรูปร่างสมมาตรแบบครึ่งซีกหรือสมมาตรแบบซ้ายขวา (Bilateral symmetry)
มีลำตัวเป็นข้อปล้อง ซึ่งสามารถแบ่งออกเป็น 3 ส่วน : คือ หัว (Head) อก (Thorax) และท้อง (Abdomen) มีรยางค์หรือขาที่เป็นข้อ ซึ่งถูกใช้ประโยชน์อย่างจำเพาะในหลากหลายด้าน เช่น ใช้ในการเคลื่อนที่ ล่าเหยื่อ รับความรู้สึก ผสมพันธุ์ และป้องกันภัยอันตรายต่าง ๆ
มีเนื้อเยื่อที่แท้จริง ครบทั้ง 3 ชั้น และมีระบบต่างๆ ภายในร่างกายที่สมบูรณ์เป็นบางส่วน :
มีโครงร่างแข็งภายนอก (Exoskeleton) : เป็นสารจำพวกไคติน (Chitin) และโปรตีน ส่งผลให้สัตว์หลายชนิดในไฟลัมนี้ มีการลอกคราบ (Molting) ระหว่างการเจริญเติบโต
มีการสืบพันธุ์แบบอาศัยเพศ : คือแยกเพศผู้และเพศเมียอย่างชัดเจน และมีการปฏิสนธิภายใน นอกจากนี้ สัตว์บางชนิดจะมีการเปลี่ยนแปลงรูปร่างระหว่างการเจริญเติบโต หรือที่เรียกว่า “เมตามอร์โฟซิส” (Metamorphosis)
ครัสตาเซีย (Crustacea) คือ กลุ่มของกุ้ง กั้ง ปู และเพรียงหิน ซึ่งอาศัยอยู่ในแหล่งน้ำทั้งหมด ไม่ว่าจะเป็นทะเล แหล่งน้ำจืดหรือน้ำกร่อย มีส่วนหัวเชื่อมกับส่วนอก (Cephalothorax) มีหนวด 2 คู่ มีขาเดิน 5 คู่ หรือมากกว่า ส่วนท้องมีรยางค์สำหรับว่ายน้ำหรือเป็นที่เกาะของไข่
เมอโรสโตมาตา (Merostomata) คือ กลุ่มของแมงดาทะเล เช่น แมงดาทะเล แมงดาถ้วย หรือ แมงดาทะเลหางกลม และแมงดาจาน เป็นต้น มีส่วนของหัวเชื่อมกับส่วนอก มีขา 5 คู่
อะแรคนิดา (Arachnida) เป็นกลุ่มของสัตว์บก มีอยู่ราว 60,000 ชนิด ไม่มีหนวด มีขา 4 คู่ มีส่วนของหัวเชื่อมกับส่วนอก ไม่มีหนวด เช่น แมงมุม แมงป่อง และเห็บ เป็นต้น
อินเซคตา (Insecta) เป็นกลุ่มของแมลง ซึ่งมีจำนวนชนิดพันธุ์มากที่สุดหรือราว 1 ล้านชนิด ได้แก่ ยุง แมลงวัน ผึ้ง ต่อ ผีเสื้อ และแมลงปอ เป็นต้น สัตว์ในกลุ่มนี้ มีหนวด 1 คู่ มีขา 3 คู่ มีส่วนของลำตัวแยกออกชัดเจนเป็น 3 ส่วนอย่างชัดเจน และส่วนใหญ่มีการเปลี่ยนแปลงรูปร่างระหว่างการเจริญเติบโต
ไดโพลโพดา (Diplopoda) คือ กลุ่มของสัตว์ที่ถูกเรียกว่า “มิลลิพิด” (Millipede) จากการมีขาจำนวนมาก อย่างเช่น กิ้งกือและกระสุนพระอินทร์ ซึ่งบริเวณลำตัวที่มีลักษณะเรียบลื่นจะประกอบไปด้วยปล้องจำนวนมาก (ตั้งแต่ 25 ไปจนถึง 100 ปล้อง) และแต่ละปล้องจะมีรยางค์ 2 คู่ บริเวณส่วนหัวประกอบด้วยหนวด 1 คู่ เป็นสัตว์กินพืชหรือซากพืช มีอยู่ราว 7,500 ชนิด
ชิโลโพดา (Chilipoda) คือ กลุ่มของตะขาบ (Centipede) มีหนวด 1 คู่ บริเวณหัว ซึ่งบริเวณลำตัวที่มีลักษณะแบนจะประกอบไปด้วยปล้องจำนวนมาก และแต่ละปล้องจะมีรยางค์ 1 คู่ ยกเว้นปล้องแรกและปล้องสุดท้าย ซึ่งรยางค์ของปล้องแรกสุดถูกพัฒนาไปเป็นเขี้ยวพิษ 1 คู่ เป็นกลุ่มของสัตว์กินเนื้อที่เคลื่อนที่ได้อย่างรวดเร็ว
สืบค้นและเรียบเรียง
คัดคณัฐ ชื่นวงศ์อรุณ
ข้อมูลอ้างอิง
สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี (สสวท.) – https://www.scimath.org/lesson-biology/item/7035-animal-kingdom-invertebrate
โรงเรียนมหิดลวิทยานุสรณ์ – http://www.mwit.ac.th/~deardean/link/All%20Course/biodiver/biodivpdf/diver_animalia2_2.pdf
มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ – http://pirun.ku.ac.th/~fscibtb/download/Arthropoda_Lecture.pdf
มหาวิทยาลัยบูรพา – https://www.academia.edu/39513928/อาณาจักรสัตว_Kingdom_Animalia
เรื่องอื่นๆ ที่น่าสนใจ: นักล่าน้ำผึ้งคนสุดท้าย