เมื่อความต้องการแบตเตอรี่ทรงพลังพุ่งทะยานขึ้น โบลิเวียฝันถึงการสร้างความมั่งคั่งโดยการสกัด ลิเทียม จากชั้นเกลือราบอันกว้างใหญ่ไพศาลของประเทศ แต่ไม่แน่ชัดว่า ชาวโบลิเวียสักกี่คนจะได้ประโยชน์
เรื่อง โรเบิร์ต เดรเพอร์
ภาพถ่าย เซดริก เจอร์บีเฮย์
เช้าวันหนึ่งในกรุงลาปาซ อัลบาโร การ์ซิอา ลีเนรา รองประธานาธิบดีของโบลิเวีย ต้อนรับผมในห้องรับรองกว้างขวางด้านนอกสำนักงานของเขาซึ่งมองลงไปเห็นจัตุรัสมูรีโย นักการเมืองวัย 56 ปี ผมสีเงิน ท่าทางสง่างามผู้นี้เป็นที่รู้จักในประเทศของเขาว่า เป็นนักอุดมคติผู้นิยมลัทธิมากซ์ แต่ปัจจุบันเขาแสดงตนเป็นนักขายสายทุนนิยม
การขายนี้เกี่ยวข้องกับ ลิเทียม ซึ่งนอกจากสำคัญอย่างยิ่งต่อโลกที่ขับเคลื่อนด้วยพลังงานแบตเตอรี่แล้ว ยังเป็นกุญแจไขสู่อนาคตของโบลิเวียด้วย รองประธานาธิบดียืนยันกับผมและทำนายว่า อีกเพียงสี่ปีข้างหน้า มันจะเป็น “จักรกลขับเคลื่อนเศรษฐกิจของเรา” ชาวโบลิเวียจะได้อานิสงส์กันถ้วนหน้า เขากล่าวต่อ “มันจะฉุดพวกเขาให้พ้นจากความยากจน”
แต่อย่างที่รองประธานาธิบดีทราบดี การขายลิเทียมในฐานะทางรอดทางเศรษฐกิจของโบลิเวียไม่อาจครบถ้วนสมบูรณ์ หากไม่เอ่ยถึงแหล่งที่มาของลิเทียมที่ว่า นั่นคือซาลาร์เดอูยูนี (Salar de Uyuni) ชั้นเกลือราบ (salt flat) อันกว้างใหญ่ไพศาลกว่า 10,000 ตารางกิโลเมตรแห่งนี้ ถ้าไม่แปรสภาพไปอย่างแทบจะเรียกได้ว่าแน่นอน ก็อาจเสียหายชนิดมิอาจหวนคืน จากการทำเหมืองเพื่อสูบทรัพยากรที่อยู่ใต้ชั้นเกลือขึ้นมา
การขับรถทั้งวันไปยังชั้นเกลือราบอันกว้างใหญ่ที่สุดในโลก ทำให้ได้เห็นบรรยากาศข้างทางของประเทศยากจนที่สุดในทวีปอเมริกาใต้ จากย่านใจกลางเมืองของกรุงลาปาซ ถนนตัดขึ้นสู่ทางลาดชันไปยังเมืองเอลอัลโต ฐานที่มั่นของชนชั้นแรงงานที่ประกอบด้วยชนพื้นเมืองกลุ่มใหญ่ที่สุดเป็นอันดับสองของโบลิเวีย คือชาวไอมารา ตลอดเจ็ดชั่วโมงต่อมา เส้นทางลาดลงเขาอย่างต่อเนื่อง จนกระทั่งถึงทางราบที่ความสูงราว 3,650 เมตรจากระดับทะเล ตัดผ่านทุ่งไม้พุ่มรกร้างว่างเปล่า พอบ่ายคล้อย ประกายวับวาวเรื่อๆของชั้นเกลือราบก็แผ่ไปทั่วที่ราบ
ผมไปถึงซาลาร์ก่อนพระอาทิตย์ตกเล็กน้อย แล้วขับรถไปบนพื้นผิวเรียบแข็งของมันต่อไปอีกราว 1.5 กิโลเมตร กระทั่งรู้สึกได้อย่างชัดเจนถึงความไกลปืนเที่ยงของมัน ภาพที่เห็นก็ชวนหลอนมิใช่น้อย ลักษณะภูมิประเทศฟอกขาวกว้างไกลหลายกิโลเมตร ราบเรียบสุดลูกหูลูกตาอย่างน่าอัศจรรย์ ความว่างเปล่าถูกเติมให้ครบสมบูรณ์ด้วยฟ้าสีน้ำเงินไร้เมฆ กับหมู่ยอดเขาสีน้ำตาลแดงของเทือกเขาแอนดีสที่เห็นอยู่ลิบๆ
ใต้ชั้นเกลือราบขนาดใหญ่ที่สุดในโลกแห่งนี้มีความมหัศจรรย์อีกอย่างซุกซ่อนอยู่ นั่นคือแหล่งลิเทียมขนาดใหญ่ที่สุดแห่งหนึ่งของโลก ซึ่งอาจมากถึงร้อยละ 17 ของทั้งหมดในโลก ด้วยการใช้ประโยชน์จากปริมาณลิเทียมสำรองของประเทศ รัฐบาลประเทศโบลิเวียซึ่งประชากรร้อยละ 40 มีชีวิตอยู่อย่างยากจน มองเห็นทางรอดจากทางตันแห่งความอับโชคของตน
ทองคำสำคัญอย่างไรสำหรับยุคอดีต และปิโตรเลียมสำคัญอย่างไรสำหรับศตวรรษที่แล้ว ลิเทียมอาจสำคัญแซงหน้าทั้งสองอย่างนั้นในหลายปีข้างหน้า ลิเทียมถูกใช้ในยารักษาโรคอารมณ์แปรปรวนสองขั้ว รวมทั้งในสิ่งของต่างๆ ตั้งแต่เซรามิกไปจนถึงอาวุธนิวเคลียร์ จนกระทั่งปรากฏโฉมเป็นส่วนประกอบสำคัญสำหรับแบตเตอรี่ในคอมพิวเตอร์ โทรศัพท์มือถือ และอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์อื่นๆ
เมื่อปี 2017 การบริโภคลิเทียมในตลาดโลกอยู่ที่ประมาณ 40,000 ตันต่อปี แสดงให้เห็นถึงการเพิ่มขึ้นราวร้อยละ 10 ในทุกๆปี นับตั้งแต่ปี 2015 เป็นต้นมา ขณะเดียวกัน ระหว่างปี 2015 ถึง 2018 ราคาลิเทียมขยับสูงขึ้นเกือบสามเท่าตัว นอกจากนี้ ความต้องการที่ว่านั้นมีแนวโน้มจะเพิ่มสูงขึ้นอีก เมื่อรถยนต์ไฟฟ้ากลายเป็นที่นิยมมากขึ้น
แม้การทำเหมืองลิเทียมจะมีอยู่ในทุกทวีป ยกเว้นแอนตาร์กติกา ปริมาณลิเทียมสำรองมากถึงสามในสี่ของทั้งหมดเท่าที่ทราบอยู่ในเขตที่ราบสูงอัลติปลาโน-ปูนา ซึ่งทอดยาว 1,800 กิโลเมตรในเทือกเขาแอนดีส แหล่งชั้นเกลือพบอยู่หนาแน่นในชิลี อาร์เจนตินา และโบลิเวีย ซึ่งเรียกกันว่า “สามเหลี่ยมลิเทียม” (Lithium Triangle) ชิลีสกัดลิเทียมจากน้ำเกลือมาตั้งแต่ทศวรรษ 1980 และซาลาร์เดอาตากามา (Salar de Atacama) ของประเทศนี้ก็เป็นแหล่งผลิตลิเทียมแหล่งใหญ่สุดในลาตินอเมริกาในปัจจุบัน ที่ผ่านมารัฐบาลชิลีมีความเป็นมิตรที่สุดกับนักลงทุนต่างชาติ อาร์เจนตินาก็เริ่มสกัดลิเทียมจากน้ำเกลือในช่วงปลายทศวรรษ 1990 เช่นกัน
ปริมาณลิเทียมสำรองของโบลิเวียนั้นยังไม่ถูกแตะต้อง จวบจนกระทั่งไม่นานมานี้ “ในอาร์เจนตินาและชิลี พวกเขามีวัฒนธรรมร่วมหุ้นระหว่างรัฐกับเอกชนมาโดยตลอด” โอสการ์ บายีเบียน ชาเบซ นักธรณีวิทยาชาวโบลิเวีย กล่าว “ที่นี่รัฐบาลไม่อยากลงทุนกับภาคเอกชนเพราะจมอยู่กับความเกลียดชังระบบทุนนิยมครับ”
ชัยชนะในการเลือกตั้งของเอโบ โมราเลส ประธานาธิบดีชาวไอมาราคนแรกของประเทศ เมื่อปี 2006 นับว่าทรงพลังในเชิงสัญลักษณ์สำหรับประชากรพื้นเมืองชาวไอมารา แต่วาทกรรมและการปฏิบัติของประธานาธิบดีผู้นี้ก็ส่อเค้าถึงการผลักไสเงินลงทุนจากต่างชาติ โมราเลสเดินหน้าอย่างรวดเร็วในการแปรรูปอุตสาหกรรมปิโตรเลียมให้เป็นรัฐวิสาหกิจ และเริ่มดำเนินการไปบ้างแล้วสำหรับกิจการเหมืองแร่บางอย่าง
หลักการทำงานของรัฐบาลใหม่ภายใต้โมราเลสเป็นแบบ “เอสตาตัลร้อยเปอร์เซ็นต์!” หรือรัฐบาลโบลิเวียควบคุมโดยสมบูรณ์ “เราตัดสินใจว่าพวกเราชาวโบลิเวียจะต้องยึดครองซาลาร์เอง คิดค้นวิธีการสกัดลิเทียมของเราเอง แล้วร่วมหุ้นกับบริษัทต่างชาติที่หาตลาดโลกมาให้เราได้” รองประธานาธิบดีการ์ซิอา ลีเนรา บอก
คำขวัญนี้มีความหมายอีกอย่างหนึ่งด้วย กล่าวคือเมื่อประธานาธิบดีชาวไอมาราเป็นผู้เอ่ยออกมา ความที่ประชากรส่วนใหญ่ที่อาศัยอยู่รอบซาลาร์เป็นชาวไอมารา การประกาศว่าชั้นเกลือราบดังกล่าวจะกลายเป็นศูนย์กลางการปฏิวัติทางเศรษฐกิจของโบลิเวีย เท่ากับเป็นการส่งสัญญาณว่า งานและการหลุดพ้นจากความยากเข็ญจะมาถึงแล้ว
การ์ซิอา ลีเนรา ให้คำมั่นว่า ลิเทียมของโบลิเวียจะเป็น “พลังงานที่จะป้อนให้โลก” เขาให้คำปฏิญาณกับผมว่า ภายในปี 2030 เศรษฐกิจของโบลิเวียจะอยู่ในระดับเดียวกันกับของอาร์เจนตินาและชิลี โมราเลสทำนายอย่างมั่นใจว่า โบลิเวียจะผลิตแบตเตอรี่ลิเทียมได้ภายในปี 2010 และรถยนต์ไฟฟ้าภายในปี 2015 ปรากฏว่า การประมาณการดังกล่าวคลาดเคลื่อนไปมาก การทำเหมืองลิเทียมเป็นกระบวนการที่ซับซ้อนและมีค่าใช้จ่ายสูง ต้องอาศัยทั้งการลงทุนมหาศาลและความช่ำชองทางเทคโนโลยี ขณะเดียวกัน การดึงดูดบริษัทต่างชาติที่จะยอมยกการควบคุมให้กับรัฐด้วยความเต็มใจนั้น ก็เป็นความท้าทายยิ่ง
จนกระทั่งถึงปี 2018 โบลิเวียจึงหาหุ้นส่วนได้ นั่นคือเอซีไอซิสเตมส์อาเลมาเนีย บริษัทสัญชาติเยอรมันซึ่งมีรายงานว่าจะร่วมลงทุนเป็นเงิน 1,300 ล้านดอลลาร์สหรัฐ แลกกับการถือหุ้นร้อยละ 49 ในกิจการดังกล่าว
ระหว่างที่ผมเดินทางไปยังหมู่บ้านฝุ่นคลุ้งต่างๆที่อยู่ติดกับซาลาร์เดอูยูนี หากว่ากันถึงความคิดเรื่องลิเทียมของโมราเลส ชาวบ้านจะตอบด้วยความกังขาปนเหนื่อยหน่าย และบางครั้งเจือความกังวล
ชาวไอมาราจำนวนมากในภูมิภาคนั้นทำงานเป็น ซาเลโร หรือคนงานเก็บเกลือและขายให้โรงงานแต่งแร่ เกษตรกรนาเกลือชื่อ อูโก โฟลเรส บอกผมว่า “เราไม่ได้รับข้อมูลอะไรจากรัฐบาลเลยครับ เราไม่รู้ด้วยซ้ำว่าลิเทียมคืออะไร มีประโยชน์อย่างไร และสร้างผลกระทบอะไรบ้าง” ตรงประเด็นยิ่งกว่านั้น สมาชิกสภาเทศบาลหญิงคนหนึ่งในตาอัวชื่อ ซิเปรียนา กัลล์ปา ดิอัซ บอกว่า “ไม่มีใครในเขตเทศบาลนี้ทำงานอยู่ในโครงการลิเทียม เรานึกว่าจะมีงานสำหรับคนของเราที่นี่ พร้อมกับเงินเดือนดีๆ น่าผิดหวังมากค่ะ”
บางทีความไม่พอใจรุนแรงที่สุดอาจเป็นดังคำกล่าวของริการ์โด อากีร์เร ติโกนา ประธานสภาเทศบาลยีกา เมืองหลวงของจังหวัดดานิเอลกัมโปส ซาลาร์เกือบทั้งหมดทอดตัวอยู่ในจังหวัดนี้
“เราเข้าใจว่าเมื่อโรงงานสร้างเสร็จจนดำเนินการได้อย่างสมบูรณ์แล้ว มันจะเป็นธุรกิจระดับหลายล้านดอลลาร์น่ะครับ” เขาบอกในบ่ายวันหนึ่งที่สำนักงานของเขา “ข้อกังขาก็คือเราจะมีวันได้มาสักแดงหรือเปล่า คนที่ควรจะได้รับผลประโยชน์ก่อนใคร คือคนในพื้นที่ซึ่งการผลิตดำเนินการอยู่ไม่ใช่หรือ”
อากีร์เรชั่งถ้อยคำถัดมาของเขาอย่างระมัดระวัง “ประชาชนชาวโบลิเวียอดทนกันดีครับ” เขาบอก “แต่ถ้าจำเป็น ประชาชนจะลงมือทำเพื่อบอกว่า พวกเขาต้องการอะไร”
ในโบลิเวีย ถ้อยคำของเขาไม่จำเป็นต้องขยายความอันใด ย้อนหลังไปเมื่อปี 1946 ประชาชนชาวโบลิเวียตัดสินใจว่าพวกเขาหมดความอดทนกับประธานาธิบดีกวลเบร์โต บิยาร์โรเอล ผู้ริเริ่มการปฏิรูปแรงงาน แต่กลับบังคับใช้มาตรการกดขี่ข่มเหง เมื่อคนงานเหมืองเสนอข้อเรียกร้องเพิ่มขึ้น ชาวโบลิเวียผู้โกรธแค้นบุกปล้นสะดมทำเนียบของบิยาร์โรเอล สังหารเขา และแขวนศพของเขากับเสาไฟถนนในจัตุรัสมูรีโย ซึ่งอยู่ติดกับทำเนียบที่ผมไปเข้าพบรองประธานาธิบดี ผมนึกถึงเหตุการณ์เตือนใจอันดำมืดเมื่อครั้งอดีตหนนั้น ขณะขับรถออกจากซาลาร์เดอูยูนี สัญลักษณ์แห่งความเรียบง่ายที่อาจดูเหมือนไม่มีที่สิ้นสุด แต่ความจริงหาได้เป็นเช่นนั้น
อ่านเพิ่มเติม
