กลุ่มดาวค้างคาว หรือ กลุ่มดาวแคสซิโอเปีย (Cassiopeia) เข็มทิศธรรมชาติที่โดดเด่นบนท้องฟ้า ที่คนเดินเรือใช้ประโยชน์มายาวนานตั้งแต่สมัยโบราณ
กลุ่มดาวต่างๆ บนท้องฟ้าในอดีตมนุษย์จินตนาการว่าเป็นสรวงสวรรค์ ต่อมาด้วยความที่ดวงดาวมีมากมายบนท้องฟ้า มนุษย์จึงเริ่มแบ่งดวงดาวออกเป็นกลุ่มๆ วาดภาพเป็นรูป คน สัตว์ สิ่งของ ตามความเชื่อและวิถีชีวิตของแต่ละพื้นที่ เช่น ชาวยุโรปบนภูเขาดำรงชีพด้วยการล่าสัตว์เป็นหลัก มองเห็นกลุ่มดาวนายพรานเป็นรูปนายพราน ชาวสยามทำการเพาะปลูก หรือเกษตรกรรมเป็นหลัก จึงมองเห็นกลุ่มดาวเดียวกันนี้เป็นรูปเต่า และคันไถ เป็นต้น
ทั้งนี้ ภายหลัง นอกจากการดูดาวที่สวยงามเพื่อความสุนทรีย์ในยามราตรี มนุษย์ก็เริ่มมีการใช้กลุ่มดาวบนฟ้าเพื่อเป็นเข็มทิศธรรมชาติบอกทางในตอนกลางคืน โดยเฉพาะกลุ่มนักเดินเรือ กับการหาตำแหน่งของดาวเหนือเพื่อใช้เป็นตัวช่วยในการเดินเรือทางซีกโลกเหนือมาอย่างยาวนานหลายศตวรรษ ซึ่งความพิเศษของดาวเหนือก็คือ เป็นดาวที่มีตำแหน่งคงที่ซึ่งไม่เหมือนดาวดวงอื่น ที่จะมีการเปลี่ยนตำแหน่งบนท้องฟ้าขณะที่โลกหมุนรอบตัวเอง ดาวเหนือยังคงอยู่ในตำแหน่งเดิม เมื่อพบ ดาวเหนือ ก็สามารถบ่งบอกได้ว่า ทิศทางนั้นคือ ทิศเหนือ
กลุ่มดาวค้างคาว เป็นกลุ่มดาวในซีกฟ้าเหนือ เช่นเดียวกับดาวเหนือในซีกโลกเหนือ กลุ่มดาวแคสซิโอเปียเป็นกลุ่มดาวที่มองเห็นได้ตลอดทั้งปี แต่ในทางกลับกัน เนื่องจากเป็นกลุ่มดาวบนทรงกลมท้องฟ้าซีกเหนือ
ผู้ที่อาศัยอยู่ทางซีกโลกใต้มาก ๆ จะเห็นได้ลำบาก เนื่องจากตำแหน่งดาวบน ทรงกลมท้องฟ้า จะอยู่ใต้พื้นโลกเกือบตลอดเวลา กลุ่มดาวนี้เป็นหนึ่งในกลุ่มดาว 48 กลุ่มที่อยู่ในรายการของทอเลมี และยังเป็นกลุ่มดาวในรายการกลุ่มดาว 88 กลุ่มที่รับรองโดยสหพันธ์ดาราศาสตร์สากล
กลุ่มดาวนี้แทนราชินี แคสซิโอเปีย ในตำนานเทพปกรณัมกรีก ราชินีแคสซิโอเปียเป็นพระชนนีของเจ้าหญิงแอนดรอมีดา ดูหมิ่นเทพ ทำให้เจ้าหญิงถูกจับสังเวย อสูรวาฬ แต่วีรบุรุษเพอร์ซิอุส มาช่วยไว้ทัน
แคสซิโอเปีย คือนางพรายสมุทรหนึ่งในห้าสิบตนของเทพนิยาย กรีกปรัมปรา ถูกขนานนามว่า จิตวิญญาณลูกสาวแห่งมหาสมุทร ความสวยของเธอเป็นที่เลื่องลือมาก จนเซเฟอุส กษัตริย์แห่งเอธิโอเปียมาพบเธอเข้าที่ริมหาดจึงตกหลุมรักกับนาง ขอแต่งงานด้วย และให้กำเนิดลูกสาวหนึ่งคนชื่อว่า แอนโดรเมดา
หลังสมรสกับกษัตริย์เซเฟอุส แคสซิโอเปียโอ้อวดว่าตนเองและลูกสาวนั้นมีความสวยมากกว่านางพรายสมุทร ทำให้เทพแห่งเนปจูน ผู้ดูแลมหาสมุทร โพไซดอน โกรธมากจึงสร้างคลื่นยักษ์ หวังถล่มเมืองเอธิโอเปีย แต่แคสซิโอเปียได้ใช้พลังปกป้องเมืองไว้ได้ โพไซดอนจึงส่งปิศาจแห่งท้องทะเลซีทุส หวังจะทำลายเมืองเอธิโอเปีย และฆ่านางซะ ร้อนใจไปถึงเซเฟอุส จึงต้องไปปรึกษาผู้รู้ ออราเคิล แห่ง แอมมอน ได้ข้อสรุปว่า มีทางเดียวที่จะหยุดเจ้าซีทุสนี้ได้นั้น ต้องนำธิดาแอนโดรเมดา มาสังเวยชีวิตกลางทะเลให้แก่ซีทุส ซึ่งเซเฟอุสต้องจำใจยอมทำตาม
เมื่อนำแอนโดรเมดามา บูชายันต์กลางทะเลหมายให้ปิศาจร้ายฆ่า ได้มีบุตรชายแห่งมหาเทพซุสผ่านมา นามว่า เพอเซอุสที่ม้าพร้อมม้าเพกาซัสสามารถช่วยแอนโดรเมดาไว้ โดยนำหัวของนางเมดูซ่าหันไปหาปิศาจทำให้ปิศาจกลายเป็น ชหิน
มหาเทพซุสจึงลงโทษให้แคสซิโอเปียขึ้นไปห้อยหัวบน ท้องฟ้ากับบัลลังก์ของตน แต่แล้วมหาเทพก็หลงเสนห์ของแคสซิโอเปีย ทำให้เทพีอะโฟรดิเต้ให้ข้อเสนอแลกเปลี่ยนกับแคสซิโอเปีย คือจะช่วยชีวิตไว้แลกกับสูตรความงาม แคสซิโอเปียตกลง จึงรอดตายแล้วยังได้เป็นเทพีแคสซิโอเปีย
ในตอนท้ายเทพีอะโฟรดิเต้และเทพีแคสซิโอเปียก็เป็นเพื่อนรักกันเสมอมา และมักจะท่องเที่ยวไปบนมหาสมุทรเพื่อเยี่ยมเยียนลูกสาวและอาณาจักรอันแท้จริงสืบไป ซึ่งแอนโดรเมดา ลูกสาวของแคสซิโอเปีย ก็มีกลุ่มดาวด้วยเช่นกัน เป็นกลุ่มดาวทางท้องฟ้าทิศเหนือ ใกล้กับกลุ่มดาวม้าบิน
กลุ่มดาวค้างคาว ประกอบด้วย ดาวฤกษ์ 5-6 ดวง เรียงเป็นรูปตัว μ (ในรูป มองกลับหัวเป็น W) คนไทยจึงเรียกว่า ดาวค้างคาว กำลังบิน กลุ่มดาวแคสซิโอเปีย ซึ่งดาว 5 ดวงประกอบไปด้วย
α (อัลฟา) – Cas(Schedar) ดาวเชดดาร์ เป็นดาวฤกษ์สีเหลือง ในระบบดาวคู่ มีความสว่างปรากฏเท่ากับ 2.23 กับ 8.9 อยู่ห่างจากโลกประมาณ 228 ปีแสง
β – Cas(Caph) ดาวชาฟ เป็นดาวฤกษ์สีน้ำเงิน-ขาว เป็นดาวแปรแสง มีความสว่างปรากฏระหว่าง 2.25-2.31 อยู่ห่างจากโลกประมาณ 54 ปีแสง
Y – Cas(Cih) ดาวซิห์ เป็นดาวฤกษ์สีน้ำเงิน เป็นดาวคู่แปรแสง มีความสว่างปรากฏตั้งแต่ 1.6-3.0 โดยที่อีกดวง มีความสว่างปรากฏ ประมาณ 8.8 อยู่ห่างจากโลกประมาณ 613 ปีแสง
δ – Cas(Ruchbah) ดาวรุคบาห์ มีความสว่างปรากฏเท่ากับ 2.7 อยู่ห่างจากโลกประมาณ 99 ปีแสง
ε – Cas(Segin) ดาวเซกิน มีความสว่างปรากฏเท่ากับ 3.38 อยู่ห่างจากโลกประมาณ 442 ปีแสง
ในคืนที่กลุ่มดาวหมีใหญ่ไม่ชัดเจน ตกไป หรือยังไม่ขึ้นมา กลุ่มดาวค้างคาว จะมีบทบาทอย่างมากในการหาดาวเหนือหรือยืนยันทิศเหนือ คุณสามารถมองหาทิศเหนืออย่างคร่าวๆ ได้โดยอาศัย กลุ่มดาวค้างคาว กลุ่มดาวนี้จึงมีความสำคัญ
กลุ่มดาวค้างคาวจะอยู่ในทิศตรงข้ามกับกลุ่มดาวหมีใหญ่เสมอ ดังนั้นเมื่อกลุ่มดาวหมีใหญ่กำลังตก กลุ่มดาวค้างคาวก็กำลังขึ้น และเมื่อกลุ่มดาวหมีใหญ่กำลังจะขึ้นกลุ่มดาวค้างคาวก็กำลังจะตกเช่นกัน จากกลุ่มดาวค้างคาว โดยลากเส้นสองเส้นจากดาวทั้งสี่ดวงด้านข้างของตัว M เพื่อหาจุดตัด แล้วลากจากจุดตัดผ่านไปยังดาวดวงตรงกลางก็จะได้เส้นไปสู่ดาวเหนือเช่นเดียวกัน
อย่างไรก็ตาม นอกจากกลุ่มดาวแคสซิโอเปียแล้ว ยังมีอีก 2 กลุ่มดาวที่ใช้หาดาวเหนือได้ทั้ง กลุ่มดาวหมีใหญ่ หรือ ดาวจระเข้ และ กลุ่มดาวนายพราน
สืบค้นและเรียบเรียง สิทธิโชติ สุภาวรรณ์
ภาพจาก NASA, ESA, AND HUBBLE HERITAGE TEAM (STSCI/AURA)
ข้อมูลอ้างอิง