กอนด์วานา มหาทวีปของดินแดนซีกโลกใต้ในอดีต

กรมทรัพยากรธรณี อธิบายว่า “กอนด์วานา เป็นชื่อแผ่นเปลือกโลกเก่าในอดีต ที่ครั้งหนึ่งประเทศไทยเคยเป็นส่วนหนึ่งของมหาทวีปนี้ทางซีกโลกใต้ เมื่อ 465 ล้านปีก่อน รวมถึงแอนตาร์กติกา อเมริกาใต้ แอฟริกา มาดากัสการ์ และออสเตรเลีย”

แนวคิดการเปลี่ยนแปลงของธรณีสัณฐาน จาก “แพนเจีย” สู่ กอนด์วานา และลอเรเซีย

ย้อนกลับไปเมื่อ 4 พันล้านปีก่อน โลกของเรายังร้อนระอุจากการกำเนิดดาวเคราะห์ หลังจากนั้นอุณหภูมิเฉลี่ยทั่วโลกค่อยๆ ลดลง รวมไปถึงพื้นผิวของโลกด้วย พร้อมกับเกิดการยกตัวขึ้นของชั้นหินเหนือผิวน้ำจนแผ่นดินผืนแรกถือกำเนิดในอีกราว 2.5 พันล้านปีต่อมา

ตั้งแต่ในอดีตจนถึงปัจจุบัน การเคลื่อนที่ของ แผ่นเปลือกโลก และมหาสมุทรไม่เคยหยุดนิ่ง ภายใต้พื้นผิวโลกมีความเคลื่อนไหวและการเปลี่ยนแปลงตลอดเวลา ก่อให้เกิดภูมิประเทศและทรัพยากรอันหลากหลาย รวมถึงปรากฏการณ์ทางธรรมชาติต่างๆ

ก่อนหน้านี้ ทฤษฏีการเคลื่อนตัวของแผ่นเปลือกโลกยังไม่เป็นที่ยอมรับในวงกว้าง ในยุคแรก นักวิทยาศาสตร์เชื่อว่า แผ่นดินที่เห็นอยู่ในปัจจุบัน ไม่เคยเปลี่ยนแปลงเลยนับตั้งแต่กำเนิดโลกขึ้นมา จนกระทั่งในปี 1915 นักอุตุนิยมวิทยาชาวเยอรมัน ได้เสนอทฤษฎี การเลื่อนไหลของทวีป (Theory of Continental Drift)

ทฤษฏีของเขาเกิดจากการสังเกตเห็นความสอดคล้องกันของรูปร่างชายฝั่งตะวันออกของทวีปอเมริกาใต้และชายฝั่งตะวันตกของทวีปแอฟริกา จนนำไปสู่การตั้งสมมุติฐานที่ว่า

“เมื่อราว 200 ล้านปีก่อน โลกประกอบด้วยแผ่นดินผืนเดียวที่เรียกว่า “มหาทวีป” หรือ “แพนเจีย” (Pangaea) ซึ่งถูกล้อมรอบด้วยมหาสมุทรขนาดใหญ่ และมหาทวีปนี้ประกอบไปด้วยดินแดนลอเรเซีย (Laurasia) ทางตอนเหนือ และดินแดนกอนด์วานา (Gondwana) ทางตอนใต้ จนกระทั่งมหาสมุทรแอตแลนติกเกิดการขยายตัว ทำให้แผ่นดินเคลื่อนที่และแยกตัวออกจากกัน จนกลายเป็นทวีปและมหาสมุทรดังที่ปรากฏอยู่ในปัจจุบันนี้”

หลังจากนั้น แนวคิดเรื่อง “แพนเจีย” ได้รับการสนับสนุนจากหลักฐานทางวิทยาศาสตร์มากมาย โดยเฉพาะการค้นพบซากดึกดำบรรพ์ของมีโซซอรัส (Mesosaurus) ซึ่งสามารถพบได้เฉพาะในทวีปอเมริกาใต้และทวีปแอฟริกา และไซโนกาทัส (Cynogathus) สัตว์เลื้อยคลานในยุคไทรแอสสิค (Triassic) ซึ่งอาศัยอยู่ในประเทศบราซิลและในทวีปแอฟริกาเท่านั้น รวมถึงการค้นพบร่องรอยธารน้ำแข็งโบราณ และการขุดพบแหล่งถ่านหินและน้ำมันดิบในปัจจุบันที่แสดงให้เห็นว่าครั้งหนึ่งแผ่นดินทั้งหลายเป็นส่วนหนึ่งของมหาทวีป

ปัจจุบัน นักธรณีวิทยาได้ค้นพบว่า แผ่นเปลือกโลกเกิดการเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา ทั้งการเกิดขึ้นใหม่ และถูกทำลาย ไปในเวลาเดียวกัน ปรากฏการณ์ที่กำลังเกิดขึ้นนี้ส่งผลให้ธรณีสัณฐานเปลี่ยนแปลงตลอดเวลา หรือที่นักธรณีเรียกว่า การแปรสัณฐานแผ่นเปลือกโลก (plate tectonics)

การเคลื่อนที่ของแผ่นเปลือกโลก

แผ่นธรณีภาค (Plate) คือ แผ่นเปลือกโลก (Crust) และเนื้อโลกชั้นบนสุด (Upper mantle) ซึ่งวางตัวอยู่บนฐานธรณีภาค (Asthenosphere) หรือชั้นเนื้อโลกที่ประกอบไปด้วยหินหลอมเหลวที่มีอุณหภูมิร้อนจัด

การเคลื่อนที่ของแผ่นธรณีภาคเกิดขึ้นจากการพาความร้อนของหินหนืดในชั้นเนื้อโลก เมื่อหินหนืดมีอุณหภูมิสูงขึ้นจากความร้อนภายในแก่นโลก จะเกิดการขยายตัวและลอยตัวขึ้นออกห่างจุดกำเนิดความร้อน แต่เมื่อหินหนืดมีอุณหภูมิลดลงจะเกิดการจมตัวลงกลับไปรับความร้อนอีกครั้ง เกิดเป็นวัฏจักรที่ทำให้เปลือกโลกเคลื่อนที่ได้

ปัจจุบัน แผ่นธรณีภาค ประกอบด้วยแผ่นธรณีภาคทวีป (Continental plate) และแผ่นธรณีภาคมหาสมุทร (Oceanic plate) โดยประกอบด้วยแผ่นธรณีภาคขนาดใหญ่ 7 แผ่น ได้แก่ แผ่นธรณีภาคแปซิฟิก แผ่นธรณีภาคอเมริกาเหนือ แผ่นธรณีภาคอเมริกาใต้ แผ่นธรณีภาคยูเรเชีย แผ่นธรณีภาคแอฟริกา แผ่นธรณีภาคอินเดีย–ออสเตรเลีย และแผ่นธรณีภาคแอนตาร์กติก นอกจากนี้ ยังมีแผ่นธรณีภาคขนาดเล็กราว 8 แผ่นแทรกตัวอยู่ระหว่างแผ่นเปลือกโลกขนาดใหญ่ทั้งหลาย

ลักษณะการเคลื่อนที่ของแผ่นธรณีภาค แบ่งออกเป็น 3 ลักษณะ ได้แก่

1. การเคลื่อนที่แยกจากกัน (Divergent) เกิดขึ้นบริเวณรอยต่อของแผ่นธรณีภาค ซึ่งโดยส่วนมากจะเกิดขึ้นใต้มหาสมุทร การแยกตัวออกจากกันนี้ ส่งผลให้เกิดร่องลึกใต้ทะเล (Oceanic trench) ที่ทำให้หินหนืดดันตัวขึ้นมาตามรอยแยกดังกล่าว ก่อนสัมผัสกับอุณหภูมิที่ชั้นเปลือกโลกและเย็นตัวลง จนกลายเป็นแนวสันเขาและแนวภูเขาไฟใต้มหาสมุทรในท้ายที่สุด แต่ถ้าหากการแยกตัวออกจากกันนี้ เกิดขึ้นบนพื้นทวีปจะก่อให้เกิดหุบเขาทรุด (Rift valley) เช่น เดอะ เกรท ริฟท์ วัลเลย์ (Great Rift Valley) ในทวีปแอฟริกา

2. การเคลื่อนที่ชนกัน (Collision) เกิดขึ้นได้ 3 กรณี

– เมื่อแผ่นธรณีภาคทวีปเคลื่อนชนกับแผ่นธรณีภาคใต้มหาสมุทรที่มีความหนาแน่นมากกว่า ส่งผลให้แผ่นธรณีภาคใต้มหาสมุทรจะมุดตัวลง ก่อให้เกิดร่องลึกใกล้ชายฝั่ง เช่น การชนกันของแผ่นธรณีภาคนาซคา (Nazca plate) และแผ่นธรณีภาคอเมริกาใต้ ก่อให้เกิดร่องลึกเปรู-ชิลีในอเมริกาใต้ นอกจากนี้ การมุดตัวลงของแผ่นเปลือกโลกลงไปถึงชั้นเนื้อโลก ยังก่อให้เกิดการหลอมละลายของเปลือกโลกที่มุดตัวลงอีกครั้ง ส่งผลให้หินหนืดดันตัวขึ้นมาตามรอยแยกจนกลายเป็นต้นกำเนิดของแนวภูเขาไฟอีกด้วย

– การชนกันเองของแผ่นธรณีภาคมหาสมุทร ซึ่งแผ่นธรณีภาคที่มีความหนาแน่นมากกว่าจะจมตัวลง โดยที่นักธรณีวิทยาเรียกบริเวณนี้ว่า เขตมุดตัวของเปลือกโลก (Subduction zone) การมุดตัวลงของแผ่นทวีปได้ก่อให้เกิดร่องลึกใต้มหาสมุทร และแนวภูเขาไฟ ซึ่งยกตัวขึ้นมาเหนือผิวน้ำจนกลายเป็นหมู่เกาะรูปโค้ง (Island arc) และเป็นเขตที่เกิดแผ่นดินไหวได้ง่าย

– การชนกันเองของแผ่นเปลือกโลกทวีป ก่อให้เกิดแนวเทือกเขา เช่น การชนกันระหว่างแผ่นธรณีภาคอินเดีย–ออสเตรเลียและแผ่นธรณีภาคยูเรเชีย ซึ่งก่อให้เกิดการดันตัวขึ้นของชั้นหินบริเวณของแผ่นทวีปยูเรเซียกลายเป็นเทือกเขาหิมาลัย (Himalayan mountain ranges) และในปัจจุบันนี้ การเคลื่อนที่เข้าหากันของแผ่นธรณีภาคทั้งสองยังไม่ยุติ ส่งผลให้เทือกเขาหิมาลัยมีอัตราสูงขึ้นราว 5 เซนติเมตรในทุก 100 ปี

3. การเคลื่อนที่ผ่านกันหรือสวนกัน (Transform) เนื่องจากหินหนืดใต้เนื้อโลกเคลื่อนที่ด้วยอัตราเร็วทีแตกต่างกันในแต่ละพื้นที่ เมื่อแผ่นธรณีภาคทั้งสองเคลื่อนที่ผ่านกัน จึงทำให้เกิดรอยเลื่อนขนาดใหญ่ (Fault) เช่น รอยเลื่อนแซนแอนเดรอัส (San Andreas Fault) ในสหรัฐอเมริกา ซึ่งเป็นรอยเลื่อนที่มีความยาวกว่า 1,200 กิโลเมตร ที่เกิดจากการเคลื่อนที่สวนทางกันของแผ่นธรณีภาคแปซิฟิกและแผ่นธรณีภาคอเมริกาเหนือ

การเคลื่อนที่ของแผ่นเปลือกโลกก่อให้เกิดภูมิประเทศที่หลากหลาย รวมถึงการเปลี่ยนแปลงในโครงสร้างชั้นหินและแผ่นเปลือกโลกอีกด้วย เช่น รอยคดโค้ง (Fold) หรือรอยเลื่อนในชั้นหินที่โค้งงอขึ้นจนกลายเป็นภูเขา รวมไปถึงการเกิดรอยเลื่อน (Fault) จากความเค้น (Stress) และความเครียด (Strain) ของการรับแรงอัดจากการเคลื่อนที่ของแผ่นเปลือกโลก ซึ่งก่อให้เกิดปรากฏการณ์ทางธรรมชาติและภัยธรรมชาติต่างๆ เช่น การเกิดแผ่นดินไหว และการระเบิดของภูเขาไฟ

สืบค้นและเรียบเรียง ณภัทรดนัย

ข้อมูลอ้างอิง

https://www.britannica.com/place/Gondwana-supercontinent
https://www.livescience.com/37285-gondwana.html
https://education.nationalgeographic.org/resource/plate-tectonics/
https://www.geolsoc.org.uk/Plate-Tectonics/Chap2-What-is-a-Plate

อ่านเพิ่มเติม ซีแลนเดีย ทวีปที่ถูกซ่อนไว้ และการค้นพบทวีปที่ 8 ของโลก