Exploited Before Known ถูกล่าสูญ ก่อนได้รู้จัก

จากแสงไฟบนเรือเล็กกลางทะเลลึก สู่การพบปลาหายากที่อาจเปลี่ยนความเข้าใจของเราเกี่ยวกับทะเลอันดามัน บางครั้งการค้นพบสำคัญก็เกิดขึ้นในคืนที่เงียบที่สุด

ลำแสงกระพริบวูบวาบแทรกผ่านความมืดครามเวิ้งว้าง ขณะที่ปลายอวนติดตายาวหลายร้อยเมตรเริ่มถูกลากขึ้นมาจากพื้นทะเลลึก 60 เมตร ผมลอยอยู่บนผิวน้ำ ความคาดหวังก่อตัวขึ้นว่าจะมีเรื่องน่าประหลาดใจที่ใต้ท้องทะเลอาจเผยให้เห็น เรือประมงลำเล็กโคลงเคลงตามคลื่นขณะที่ลมแรงเริ่มพัดพา ชาวประมงรายย่อยกลุ่มนี้อยู่ห่างไกลจากชายฝั่งของภูมิภาคตะนาวศรีของแผ่นดินเมียนมา ไปยังเกาะเล็ก ๆ แห่งหนึ่งชื่อว่า แบล็คร็อก ซึ่งขึ้นชื่อว่าเป็นจุดดำน้ำที่มีชื่อเสียงของเมียนมา ผมอยู่ในภารกิจสำรวจทางทะเล ล่องเรือสำรวจหมู่เกาะมะริด ซึ่งประกอบด้วยเกาะมากกว่า 800 แห่ง พื้นที่แห่งนี้ถูกจำกัดการเข้าถึงนับตั้งแต่การระบาดของโควิด-19 ในปี 2020 และตามมาด้วยการรัฐประหารในปี 2021 ที่จุดชนวนให้เกิดสงครามกลางเมืองอย่างรุนแรงมาจนถึงปัจจุบัน

กุ้งมังกรเลน (Panulirus polyphagus) เริ่มติดมากับอวนมามากขึ้น แม้ว่าจะเป็นกุ้งมังกรที่อร่อยน้อยที่สุดในบรรดากุ้งมังกรทุกชนิดที่ผมเคยกินมา แต่ก็ยังขายได้ราคาค่อนข้างสูงในหมู่นักท่องเที่ยวและในร้านอาหารบุฟเฟต์ ไม่กี่อึดใจต่อมา ท้องสีขาวของปลาตาเดียว (Psettodes erumei) ก็สะท้อนกับแสงไฟให้เห็น ปลาทะเลพันธุ์ซีกเดียวชนิดนี้เคยเป็นของโปรดของผมในวัยเด็ก และผมมักขอให้แม่ซื้อจากซูเปอร์มาร์เก็ตในกรุงเทพฯ เมื่อราวสามสิบปีก่อน ปัจจุบัน ปลาชนิดนี้เริ่มหายากมากขึ้นเพราะฝูงปลาในทะเลอันดามันลดน้อยลงไปมากจากการลากอวนทำประมงเชิงพาณิชย์อย่างหนักมานานกว่าห้าทศวรรษ

ปลาโรนันหัวใส (Rhinobatos ranongensis) ที่เพิ่งมีการบันทึกเป็นสายพันธุ์เฉพาะถิ่นในทะเลอันดามัน พบว่าถูกจับติดอวนติดตาในน่านน้ำห่างฝั่งของหมู่เกาะมะริด เขตตะนาวศรี เมียนมา ปกติแล้วจะพบปลาชนิดนี้เป็นจำนวนมากตามจุดขึ้นพักปลาในเมียนมาและไทย สะท้อนให้เห็นถึงแรงกดดันจากการทำประมงอย่างเข้มข้น อย่างไรก็ตาม ข้อมูลทางชีววิทยาของสายพันธุ์นี้มีอยู่เพียงจำกัด และเมื่อไม่นานนี้เพิ่งได้รับการประเมินว่าอยู่ในสถานะใกล้สูญพันธุ์ (Vulnerable) โดยกลุ่มผู้เชี่ยวชาญด้านฉลามของ IUCN ดังนั้นประชากรปลาโรนันหัวใสอาจได้รับผลกระทบรุนแรงก่อนมีการศึกษาหรือจัดการอย่างเหมาะสมในน่านน้ำที่มีการใช้ประโยชน์อย่างหนักหน่วงเหล่านี้

ลูกเรือประมงทำการขนถ่ายถังบรรจุสัตว์น้ำจากเรือประมงพาณิชย์ไปยังเรือบรรทุกสินค้าขนาดใหญ่ระหว่างการถ่ายสินค้ากลางทะเล ขณะที่เรือประมงจำนวนมากของกองเรือจอดเทียบรวมกันกลางทะเลยามค่ำคืนบริเวณด้านตะวันตกของหมู่เกาะมะริด เขตตะนาวศรี สาธารณรัฐแห่งสหภาพเมียนมา การถ่ายสินค้ากลางทะเลทำให้แทบเป็นไปไม่ได้เลยที่จะติดตามแหล่งที่มาของอาหารทะเลก่อนถูกส่งออกไปยังประเทศต่างๆ ทั่วโลก และเป็นหนึ่งในปัญหาสำคัญที่คุกคามอุตสาหกรรมประมงในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

ในที่สุดผมก็เห็นสิ่งที่ตามหา นั่นคือ ปลาที่ดูประหลาด มีหางคล้ายฉลาม ลำตัวแบน และมีลวดลายจุดสีน้ำตาลเป็น จากนั้นก็มีตามมาอีกหลายตัว พวกมันคือ ปลาโรนันหัวใส (Rhinobatos ranongensis) ซึ่งเป็นสายพันธุ์ที่มีการบันทึกไว้ใน 2019 ผมเคยเห็นสัตว์ทะเลในจำพวกปลากระดูกอ่อนที่หาได้ยากยิ่งนี้มาก่อนในช่วงปีที่หนาวเย็นและมีปรากฎการณ์น้ำผุดจากใต้ทะเลในช่วงต้นที่เกิดปรากฏการณ์ Indian Ocean Dipole ปี 2020 แต่ผมคิดว่าอาจเป็นความผิดปกติเท่านั้น การปรากฏตัวของปลาโรนันในปีที่อุณหภูมิปกติแสดงให้เห็นว่าพวกมันน่าจะอาศัยอยู่รอบแบล็กร็อก ซึ่งเป็นหนึ่งในไม่กี่แห่งที่เคยพบปลาสายพันธุ์นี้ในธรรมชาติ การพบปลาตัวเมียที่ตั้งท้องใกล้วางไข่บนเรือประมงในภายหลัง บ่งชี้ว่าพื้นที่แห่งนี้อาจเป็นถิ่นอาศัยสำคัญของปลาสายพันธุ์ที่เพิ่งค้นพบนี้ ซึ่งนับว่ามีนัยสำคัญต่อการอนุรักษ์ (พื้นที่นี้กำหนดให้เป็น “เป็นพื้นที่สำคัญข องฉลามและกระเบน” ในปี 2024 โดยกลุ่มผู้เชี่ยวชาญฉลาม IUCN)

ท่ามกลางห่าฝนกระหน่ำของฤดูมรสุมตะวันตกเฉียงใต้ในทะเลอันดามัน กองเรือประมงพาณิชย์ขนาดใหญ่จำนวนมากจอดเทียบอยู่ในท่าเรือเมืองมะริด เขตตะนาวศรี สาธารณรัฐแห่งสหภาพเมียนมา พื้นที่แห่งนี้คือแหล่งประมงสำคัญของมหาสมุทรอินเดียตะวันออก ซึ่งมีผู้คนนับล้านและอุตสาหกรรมต่างๆ พึ่งพาอาศัยสัตว์น้ำที่จับได้อย่างอุดมสมบูรณ์ โดยการทำประมงเชิงอุตสาหกรรมในทะเลอันดามันขยายตัวอย่างรวดเร็วเกินขีดความสามารถในการรองรับของพื้นที่ จนนำไปสู่การลดลงอย่างมากของสัตว์น้ำที่จับได้ในน่านน้ำเหล่านี้

จากปี 2018 ผมใช้เวลาอยู่หลายปีเดินทางไปทั่วหมู่เกาะมะริด ตามติดไปกับเรือดำน้ำ ไปเยือนหมู่บ้านชาวประมงมากมาย และอยู่บนเรือลำสุดท้ายที่ออกจากพื้นที่นี้หลังเกิดการระบาดใหญ่ช่วงต้นปี 2020 ตลอดหลายปีนั้น แผนการรายงานข่าวของผมต้องเปลี่ยนอยู่ตลอด เพราะสถานการณ์ด้านการอนุรักษ์ของหมู่เกาะเหล่านี้แตกต่างจากที่คาดไว้มาก ตามข้อมูลเอกสารแล้ว หมู่เกาะมะริดได้อยู่ในบัญชีพื้นที่ Hope Spot ของโครงการ Mission Blue ซึ่งเป็นหนึ่งในเขตความหลากหลายทางชีวภาพสำคัญของทะเลอันดามัน และยังอยู่ในบัญชีรายชื่อเบื้องต้นของแหล่งมรดกโลก UNESCO ด้วย หมู่เกาะนี้เคยถูกปิดไม่ให้นักท่องเที่ยวเข้ามาเยือนยาวนานหลายทศวรรษโดยรัฐบาลทหารจากการสู้รบในสงครามกลางเมืองที่ผ่านมา ยกเว้นเฉพาะเรือนำเที่ยวที่เดินทางมาจากฝั่งไทย ก่อนจะได้รับการส่งเสริมในปี 2016 ให้เป็นแหล่งท่องเที่ยวใหม่ในเอเชียที่ยังคงความสมบูรณ์ของธรรมชาติ เพื่อดึงดูดนักท่องเที่ยวต่างชาติ

แต่เบื้องหลังประตูที่ปิดเงียบนั้น ผมได้พบกับความจริงอีกด้าน กองอวนและอุปกรณ์ประมงผีที่กองพะเนินเหมือนภูเขาตามจุดดำน้ำหลายแห่งที่ผมไปเยือน หรือตลาดขายของผิดกฎหมายที่ยังคงซื้อขายฉลามอย่างเปิดเผย ทั้งที่การประมงชนิดนี้ถูกห้ามในประเทศแล้ว ผมเคยไปเยือนกองเรืออุตสาหกรรมขนาดใหญ่ที่สว่างไสวราวกับหมู่บ้านในความมืดมิดของทะเลยามค่ำคืน พวกเขากำลังลำเลียงขนถ่ายสัตว์น้ำที่จับจากทะเลได้จำนวนมหาศาลขึ้นเรือกลางทะเล ก่อนส่งไปยังฝั่งและส่งออกไปยังประเทศเพื่อนบ้านและกระจายไปทั่วโลก ผมยังได้ฟังหมอผีคนสุดท้ายจากชนเผ่ามอแกนสวดขอพรจากวิญญาณบรรพบุรุษให้ลูกหลานของเขาบนเกาะเหล่านี้ได้มีอนาคตที่ดีขึ้น ทั้งหมดนี้ไม่ใช่สิ่งที่ผมคาดว่าจะได้เจอเมื่อตอนเริ่มต้นโปรเจกต์นี้ และคุณคงเข้าใจความเจ็บใจของผมได้

อย่างไรก็ดี หมู่เกาะมะริดยังคงมีความอุดมสมบูรณ์ ด้วยเขตน้ำผุดใต้ทะเลตามแนวตะวันตกและสารอาหารจากแม่น้ำหลายสาย และพื้นที่ดินดอนปากแม่น้ำทางตอนเหนือ ที่หล่อเลี้ยงความหลากหลายทางชีวภาพและค้ำจุนชีวิตความเป็นอยู่ของชุมชมชายฝั่งที่พึ่งพาแหล่งอาหารในทะเลแห่งนี้ ความพยายามที่จะจัดการการสำรวจทางวิทยาศาสตร์เพิ่มเติมในพื้นที่หมู่เกาะนี้ รวมถึงการริเริ่มการบริหารจัดการข้ามพรมแดนกับประเทศไทย ซึ่งเป็นประเทศเพื่อนบ้านใกล้ชิดที่ใช้ทรัพยากรทะเลอันดามันร่วมกัน สิ่งเหล่านี้ได้เริ่มขึ้นแล้ว อย่างไรก็ตาม ความคืบหน้าทั้งหมดต้องหยุดชะงักจากสงครามกลางเมือง ซึ่งคร่าชีวิตผู้คนไปแล้วกว่า 50,000 ราย นับตั้งแต่การรัฐประหารในปี 2021

ซากปลากระเบนปีศาจหางหนาม (Mobula mobular) ที่พ่อค้าถลกหนังและแล่เนื้อ ทิ้งไว้แต่แผ่นเหงือกปลาให้เห็น ที่หมู่บ้านชาวประมงบนเกาะลันกันในหมู่เกาะมะริด ก่อนส่งผลิตภัณฑ์แปรรูปนี้ไปยังแผ่นดินใหญ่เพื่อการบริโภคในท้องถิ่นและส่งออกต่างประเทศ ในเขตตะนาวศรี สาธารณรัฐแห่งสหภาพเมียนมา จากข้อมูลที่ยังไม่มีการเผยแพร่ เมียนมาเป็นหนึ่งในผู้เล่นสำคัญของการค้าปลากระเบนปีศาจ ราคาแผ่นเหงือกแห้งของปลากระเบนปีศาจหางหนามอาจสูงถึงกิโลกรัมละ 200 ดอลลาร์สหรัฐในเอเชียตะวันออก ขณะที่แผ่นเหงือกของญาติใกล้ชิดอย่างปลากระเบนราหู (Mobula alfredi และ Mobula birostris) อาจมีราคาสูงเป็นสองเท่า

แรงงานหนุ่มชาวเมียนมากำลังจัดเรียงครีบแห้งของฉลามขนาดเล็ก ซึ่งส่วนใหญ่เป็นฉลามกบ (Chiloscyllium sp.) บนถาดตากแห้งภายในโรงงานแปรรูปฉลามในเมืองมะริด เขตตะนาวศรี สาธารณรัฐแห่งสหภาพเมียนมา แม้ว่าจะมีกฎหมายสั่งห้ามจับปลาฉลามทั่วประเทศในเมียนมาและมีบทลงโทษตามกฎหมาย แต่การทำประมงฉลามยังคงเกิดขึ้นอยู่ ผู้กระทำผิดส่วนใหญ่มีแรงจูงใจจากความขาดแคลนอาหารและรายได้ ดังนั้นการแก้ไขปัญหานี้อาจต้องพิจารณาประเด็นทางสังคมในวงกว้าง โดยเฉพาะในประเทศที่กำลังเผชิญกับสงครามกลางเมือง

มีโอกาสที่จะฟื้นฟูหมู่เกาะมะริด แต่การจัดการปัญหาด้านการอนุรักษณ์ในพื้นที่นี้มีความท้าทาย หากปราศการแก้ไขปัญหาสังคมอื่นๆ ควบคู่กันไป เช่น ความยากจนและการขาดความสามารถศักยภาพในการบริหารจัดการพื้นที่ทางทะเล บ่อยครั้งเมื่อผมอยู่เพียงลำพังในยามค่ำคืน ผมมักคิดถึงผู้คนที่ได้พบในช่วงเวลาที่อยู่ในเมียนมา ทั้งผู้คนที่เสียชีวิตไป คนที่บังคับให้พลัดถิ่น ทนทุกข์ หรือหายตัวไป แล้วก็ทำได้แค่มีความหวังเพียงริบหรี่ที่จากฝั่งนี้ของชายแดนว่า สักวันหนึ่งชีวิตที่ดีกว่าจะมาถึงผู้คนที่น่ารักเหล่านั้น

เรื่องและภาพ ศิรชัย อรุณรักษ์ติชัย

แปล เชิญพร คงมา

เผยแพร่ครั้งแรกใน Oceanographic Magazine