การสรรค์สร้าง งานอนุรักษ์ธรรมชาติ ที่ยั่งยืนในเคนยา

ปราศจากเขตสงวนที่ล้อมรั้ว สัตว์ป่าและชุมชนจะสามารถเติบโตงอกงามไปด้วยกันได้ไหม ทางตอนเหนือของเคนยา งานอนุรักษ์ธรรมชาติ นี้กำลังถูกทดสอบจากการระบาดใหญ่ทั่วโลก

ด้านนอกคลินิกในเมืองบีลิโก ลมร้อนหอบเอาฝุ่นดินลอยฟุ้ง มันกระตุกเศษผ้าที่เกี่ยวอยู่กับพุ่มไม้หนาม กวาดขยะขวดพลาสติกหมุนคว้างไปตามพื้น และไล่ดึงชายผ้าฮิญาบสีครามของมาดีนา คาโล ขณะที่เธอยืนอยู่ตรงช่องประตูไม้หยาบๆ ของคลินิก ตอนนั้นเป็นช่วงกลางปี พื้นที่ทางตอนเหนือของเคนยากำลังอยู่ในฤดูแล้ง และดวงอาทิตย์แผดเผาผืนดินจนแห้งผาก

คาโลซึ่งสวมเสื้อคลุมพยาบาลสีขาวกับหน้ากากอนามัยทางการแพทย์ หยีตาแล้วถอยกลับสู่ความเย็นสบาย ในคลินิก เธอดูแลผู้ป่วยราว 30 คนต่อวัน ส่วนใหญ่เป็นคนเลี้ยงปศุสัตว์กึ่งเร่ร่อนที่มาเล่าอาการเจ็บป่วยที่พบเป็น เรื่องปกติ เช่น โรคติดเชื้อของระบบทางเดินหายใจ มาลาเรีย และท้องร่วง ในกรณีที่เจ็บป่วยรุนแรง คาโลจะส่งตัวผู้ป่วยไปรักษาในเมืองอิซีโอโลที่อยู่ห่างออกไปห้าชั่วโมงถ้าเดินทางบนถนนลูกรัง

เคนยา, หมอก, งานอนุรักษ์ธรรมชาติ, หุบเขา — ดวงอาทิตย์แผดเผาหมอกยามเช้าให้สลายไปจากหุบเขาในเคาน์ตีซัมบูรู ความงามของดินแดนทางเหนือของเคนยาดึงดูดนักท่องเที่ยว ภูมิภาคนี้เป็นบ้านของคนเลี้ยงสัตว์กึ่งเร่ร่อน ปศุสัตว์ และสัตว์ป่า ซึ่งมักต้องแข่งกันเพื่อชิงพื้นที่ น้ำ และทุ่งหญ้า

ขยะและความซึมเซาของเมืองบีลิโกไม่ชวนให้นึกถึงการท่องเที่ยวหรือธรรมชาติใดๆ เลย กระนั้น เมืองนี้ ก็เป็นหนึ่งในพื้นที่ชุมชนพิทักษ์หรือเขตอนุรักษ์ของชุมชน 39 แห่งที่กองทุนนอร์ทเทิร์นเรนจ์แลนด์สหรือเอ็นอาร์ที (Northern Rangelands Trust: NRT) องค์กรอนุรักษ์ในเคนยาจัดตั้งขึ้น ผู้คนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่อนุรักษ์ของชุมชนเหล่านี้จะได้รับบริการพื้นฐานและผลประโยชน์ต่างๆ ซึ่งมักจ่ายให้ด้วยเม็ดเงินที่ได้จากนักท่องเที่ยวซาฟารี เพื่อตอบแทนที่พวกเขาให้คำมั่นจะปกป้องสิ่งแวดล้อมและสัตว์ป่าอย่างเข้มแข็งจริงจัง

โครงการ งานอนุรักษ์ธรรมชาติ นี้เป็นการทดลองขนาดใหญ่ของการดำรงอยู่ร่วมกัน ซึ่งตั้งอยู่บนแนวคิดที่ว่า ผู้คนและสัตว์ป่าสามารถเติบโตเฟื่องฟูไปพร้อมกันได้ ในอาณบริเวณที่ครอบคลุมพื้นที่ 44,000 ตารางกิโลเมตร ผู้คนเรือนแสน ปศุสัตว์นับล้าน และประชากรสัตว์ป่าที่สำคัญ ใช้ชีวิตอยู่อย่างเคียงบ่าเคียงไหล่กัน

ราวสองในสามของสัตว์ป่าทั้งหมดในเคนยาอาศัยอยู่นอกเขตสงวนและอุทยานแห่งชาติ พื้นที่อนุรักษ์เหล่านี้จึงกลายเป็นส่วนประกอบพื้นฐานในระบบนิเวศการอนุรักษ์ของชาติ

หนังสัตว์, เคนยา, เจ้าหน้าที่พิทักษ์ป่า — เจ้าหน้าที่พิทักษ์ป่าของหน่วยบริการสัตว์ป่าเคนยายกหนังแห้งของสิงโตตัวหนึ่งที่ตายด้วยเหตุธรรมชาติไปเก็บในคลัง หน่วยงานดังกล่าวจะให้ยืมหนังผืนนี้ไปใช้ในพิธีกรรม เช่น พิธีแรกรับเข้าสู่วัยผู้ใหญ่ ซึ่งช่วยให้ประเพณีเหล่านี้ สืบสานต่อไปได้โดยไม่จำเป็นต้องฆ่าสิงโตเพิ่ม กระนั้น ขณะที่จำนวนสัตว์ป่าบางชนิดฟื้นตัวกลับมาในพื้นที่อนุรักษ์ และประชากรมนุษย์เพิ่มสูงขึ้น ความขัดแย้งระหว่างทั้งสองฝ่ายก็ส่อเค้าเข้มข้นขึ้น

เมื่อโควิด-19 ทำให้พรมแดนถูกปิดและเครื่องบินจอดอยู่กับที่ นักท่องเที่ยวหายไปจากพื้นที่ตอนเหนือ ของเคนยาเช่นเดียวกับที่อื่นๆ ส่งผลให้แอฟริกาขาดรายได้ส่วนใหญ่ที่ได้จากการท่องเที่ยวสัตว์ป่าในแต่ละปี หรือราว 29,000 ล้านดอลลาร์สหรัฐเมื่อปี 2018 ในเคนยา การท่องเที่ยวสร้างรายได้คิดเป็นสัดส่วนอย่างน้อยร้อยละแปด ของจีดีพี เป็นที่เกรงกันว่าดอกผลที่ได้จาก งานอนุรักษ์ธรรมชาติ ในช่วงไม่กี่ทศวรรษที่ผ่านมาจะหายไปสิ้น

รายได้จากการท่องเที่ยวเจือจุนงานส่วนใหญ่ของการอนุรักษ์ ตั้งแต่เจ้าหน้าที่พิทักษ์ป่าและงานวิจัย ไปจนถึงงานประจำในพื้นที่ที่มีการจ้างงานน้อยมาก เป็นการเสนอทางเลือกอื่นแทนการล่าสัตว์หรือตัดต้นไม้ เพื่อชักหน้าให้ถึงหลัง คนจำนวนไม่น้อยในวงการอนุรักษ์มองว่า พื้นที่อนุรักษ์ของชุมชนลักษณะนี้เป็นแบบอย่างสำหรับอนาคตของการพัฒนาและการอนุรักษ์ที่บริหารจัดการโดยชุมชนอย่างยั่งยืน แม้เอ็นอาร์ทีเองจะเผชิญกับ เสียงวิพากษ์วิจารณ์จากชาวเคนยาจำนวนหนึ่งที่กล่าวว่า องค์กรทั้งใหญ่โตและมีอำนาจมากเกินไป ขณะที่ต้นแบบพื้นที่อนุรักษ์ของชุมชนปรากฏเป็นรูปร่างชัดเจนขึ้นทางเหนือของเคนยา การระบาดทั่วโลกของโควิด-19 ก็เป็นบททดสอบวิกฤติอันหนักหนาสาหัสที่สุดเท่าที่เคยมีมา

คนเลี้ยงสัตว์, งานอนุรักษ์ธรรมชาติ, คนเลี้ยงสัตว์ — คนเลี้ยงสัตว์กับปศุสัตว์ตื่นเมื่อดวงอาทิตย์ขึ้นในนามันยัก พื้นที่อนุรักษ์ส่วนใหญ่ของเอ็นอาร์ทีกันที่ดินส่วนหนึ่งให้กับสัตว์ป่าโดยเฉพาะ และส่วนที่เหลือจะถูกบริหารจัดการตามแผนจัดการทุ่งหญ้าเลี้ยงสัตว์ อย่างไรก็ตาม การกำหนดช่วงเวลาและพื้นที่ที่ปศุสัตว์สามารถแทะเล็มได้นั้น อาจกลายเป็นชนวนความขัดแย้งได้โดยเฉพาะในช่วง ฤดูแล้ง

การอนุรักษ์ในแอฟริกาเผชิญวิกฤติมาตั้งแต่ก่อนจะมีไวรัสโคโรนาเสียอีก การขาดแคลนเงินทุน การบริหารจัดการอันย่ำแย่ การลักลอบล่าสัตว์ การทำลายถิ่นอาศัย และการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ล้วนเป็นส่วนหนึ่ง ในรายการภัยคุกคามยาวเหยียดที่ทำให้เกิดการล่มสลายของความหลากหลายทางชีวภาพ และการลดฮวบของจำนวนประชากรชนิดพันธุ์ที่มีความเสี่ยงต่างๆ เช่น เต่ากระ ลิ่น นกแร้งหลังขาว และช้าง

สำหรับพวกเราที่ใช้ชีวิตอยู่ในโลกชวนฝัน ปลอดภัยและห่างไกลจากสัตว์ป่าทั้งหลาย สัตว์เหล่านั้นเป็น ส่วนหนึ่งของโลกธรรมชาติที่มนุษย์ดำรงอยู่ในฐานะผู้ปกป้องคุ้มครอง เราดีใจที่รู้ว่ามีพวกมันอยู่ อัศจรรย์ใจเมื่อได้เห็นตัวจริง แต่ถ้าต้องใช้ชีวิตอยู่ใกล้กับพวกมันล่ะ จะเป็นอย่างไรถ้าเสือดาวมาฆ่าแพะของเรา หรือช้างมาเหยียบลูกเรา จะเป็นอย่างไรถ้าเราไม่มีเงินจ่ายค่ารักษาพยาบาลกับค่าเทอม แต่เรารู้ว่ามีตลาดพร้อมรับซื้อหนังสิงโตและงาช้างอยู่ จะเป็นอย่างไรหากครอบครัวเราหิวโหย แต่มียีราฟให้ออกไปล่าได้ง่ายๆ จึงเกิดคำถามตามมาว่า สัตว์ป่ามีค่าตอนยัง มีชีวิต หรือมีค่าต่อเมื่อตายแล้วต่างหาก

พันธกิจของเอ็นอาร์ทีคือการขยายคุณค่าของสัตว์ที่ยังมีชีวิตให้เป็นที่ประจักษ์แก่ผู้คนที่อาศัยอยู่ในภูมิประเทศเดียวกัน และในการทำเช่นนั้นย่อมเท่ากับเชื่อมร้อยอนาคตของทั้งสองฝ่ายไว้ด้วยกัน จากรากฐานทางอุดมคติว่าด้วยกรรมสิทธิ์ในที่ดินของชุมชนและการปกครองตนเอง พื้นที่อนุรักษ์แต่ละแห่งมีสถานะทางกฎหมายแยกขาดจากกัน และแต่ละแห่งบริหารจัดการโดยคณะกรรมการผู้นำชุมชนที่มาจากการเลือกตั้ง

วิลเดอบีสต์, งานอนุรักษ์ธรรมชาติ, เคนยา — ฝูงวิลเดอบีสต์ย่ำผ่านทุ่งหญ้าไหม้ไฟของเขตสงวนเพื่อการล่าสัตว์มาไซมาราซึ่งต้องพึ่งพาการท่องเที่ยวเป็นทุนสนับสนุนการดำเนินงานและงานอนุรักษ์ เมื่อโควิด-19 ทำให้การเดินทางจากต่างประเทศหยุดชะงัก เจ้าหน้าที่ท้องถิ่นจำนวนมากต้องตกงาน พื้นที่อนุรักษ์โดยชุมชนของเอ็นอาร์ทีซึ่งพึ่งพาการท่องเที่ยวน้อยกว่า พิสูจน์ให้เห็นว่า มีความยืดหยุ่นสูงกว่าในช่วงการระบาดใหญ่

พื้นที่อนุรักษ์ของชุมชนบางแห่งเข้าใกล้อุดมคติข้างต้นมากกว่าที่อื่นๆ คณะกรรมการของแต่ละพื้นที่จำเป็นต้องบริหารจัดการความปรารถนาที่มักต้องแย่งชิงกันของเหล่าสมาชิกชุมชนอันหลากหลายและกระจัดกระจาย ซึ่งรวมถึงผู้เลี้ยงปศุสัตว์เร่ร่อนซึ่งมักไม่ได้อยู่ด้วยตอนที่มีการเจรจาต่อรองเพื่อตัดสินใจเกี่ยวกับการใช้ประโยชน์ที่ดิน บางครั้งความรู้สึกว่าถูกกีดกันกลายเป็นเรื่องเส้นแบ่งทางชาติพันธุ์ ทำให้ความขัดแย้งหนักข้อขึ้น พื้นที่อนุรักษ์ ที่มีผู้แทนมากกว่าและมีคณะกรรมการที่ตอบสนองได้ดีกว่า ย่อมสามารถทำให้ชุมชนมั่นใจในการร่วมเป็นเจ้าของและ มีส่วนร่วมในการสร้างผลประโยชน์แก่ชุมชนได้มากกว่า ขณะที่พื้นที่อนุรักษ์อื่นๆ ยังต้องดิ้นรนเพื่อปฏิบัติตามมาตรฐานการจัดการขั้นพื้นฐาน

เอ็นอาร์ทีเองไม่ได้เป็นเจ้าของที่ดิน แต่ทำหน้าที่หลักเป็นองค์กรร่ม โดยดูแลงานบริหาร ระดมทุน ฝึกอบรมด้านความปลอดภัย และวางแผนกลยุทธ์ ด้วยหวังว่าเมื่อรากฐานของการบริหารจัดการด้วยตัวเองเข้าที่เข้าทางแล้ว พื้นที่อนุรักษ์ในเครือข่ายเหล่านั้นจะแข็งแกร่งและรับภาระได้มากขึ้นในท้ายที่สุด

ช้าง, หล่ม, โคลน, งานอนุรักษ์ธรรมชาติ, เคนยา — ช้างติดหล่มตัวนี้ดิ้นรนอยู่ในโคลนเหนียวในพื้นที่อนุรักษ์นันนาปา เหล่าคนต้อนสัตว์ที่ผ่านมาแจ้งเหตุแก่ผู้จัดการพื้นที่อนุรักษ์ จากนั้นสัตวแพทย์และเจ้าหน้าที่พิทักษ์ป่าก็ออกปฏิบัติการช่วยเหลือ พวกเขาช่วยช้างที่หมดแรงออกมาได้ โดยใช้รถแทรกเตอร์ เชือกลากจูง และมือเปล่า

ผู้บริจาคต่างชาติที่มอบเงินร้อยละ 90 ของเงินทุนทั้งหมดของเอ็นอาร์ที รวมกับรายได้จากการท่องเที่ยว กำไรจากการค้าอื่นๆ และทุนจากรัฐบาลท้องถิ่น ช่วยให้เอ็นอาร์ทีประคับประคองตัวท่ามกลางวิกฤตการระบาดใหญ่ครั้งนี้ได้ดีกว่าเขตสงวนและอุทยานสัตว์ป่าส่วนใหญ่ที่พึ่งพาการท่องเที่ยวเป็นหลัก แต่ผู้บริจาคหลักๆ ซึ่งได้แก่องค์กรในสหรัฐฯ และยุโรป เช่น องค์การเพื่อการพัฒนาระหว่างประเทศของสหรัฐอเมริกา หรือยูเอสเอด (USAID) องค์กรอนุรักษ์เนเจอร์คอนเซอแวนซี สหภาพยุโรป และองค์กรฟลอราแอนด์เฟานาอินเตอร์เนชั่นแนล ยังทำให้เอ็นอาร์ที ตกเป็นเป้าโจมตีจากกลุ่มบุคคลที่มองว่า เงินและอิทธิพลต่างชาติก็ไม่ต่างจากลัทธิจักรวรรดินิยมรูปแบบหนึ่ง

“องค์กรนี้เป็นเอ็นจีโอระดับนานาชาติ แม้จะดำเนินงานเหมือนเอ็นจีโอท้องถิ่นครับ” อะชิบา การ์กูเล นักวิจัยประเด็นที่ดินชุมชน ผู้เติบโตขึ้นในครอบครัวคนเลี้ยงปศุสัตว์กึ่งเร่ร่อนทางเหนือของเคนยา กล่าว

ไม่ว่าจะเป็นแบบไหน แผนงานของเอ็นอาร์ทีก็มุ่งสร้างรากฐานเครือข่ายระบบนิเวศที่เชื่อมโยงกันขนาดมหึมา ในแบบที่พึ่งพาการท่องเที่ยวซึ่งขึ้นๆ ลงๆ น้อยกว่าเดิม หารายได้จากหลากหลายแหล่งกว่า และก็เป็นอย่างที่เห็น กันอยู่ กล่าวคือแข็งแรงกว่ายามเผชิญวิกฤติเฉียบพลันที่ส่งผลสะเทือนในระดับโลก

เรื่อง ทริสตัน แมคคอนเนลล์
ภาพถ่าย เดวิด แชนเซลเลอร์

สามารถติดตามสารคดี ร้อนเกินกว่าจะทานทน ฉบับสมบูรณ์ได้ที่ นิตยสาร เนชั่นแนล จีโอกราฟฟิก ฉบับภาษาไทย เดือนกรกฎาคม 2564

สามารถสั่งซื้อได้ที่ https://www.naiin.com/category?magazineHeadCode=NG&product_type_id=2