แต่ละปีช้างหลายพันตัวต้องจบชีวิตเพียงเพื่อให้มนุษย์นำ งาช้าง ไปแกะสลักเป็นศาสนวัตถุ เราจะหยุดยั้งการเข่นฆ่านี้ได้หรือไม่

เมื่อเดือนมกราคม ปี 2012 โจรราวร้อยคนขี่ม้าออกจากชาด เข้าสู่อุทยานแห่งชาติบูบาเอ็นจีดาห์ในแคเมอรูน  และสังหารช้างป่าไปหลายร้อยตัว หรือพูดง่าย ๆ ว่าเป็นการฆ่ายกครัว นี่คือการสังหารหมู่สัตว์ป่าครั้งร้ายแรงที่สุดครั้งหนึ่ง นับตั้งแต่กฎหมายห้ามค้า งาช้าง ระหว่างประเทศมีผลบังคับใช้เมื่อปี 1989  ด้วยอาวุธครบมืออย่างปืนอาก้าและเครื่องยิงระเบิดอาร์พีจี พวกเขาล้มช้างได้อย่างรวดเร็วและแม่นยําราวกับปฏิบัติการทางทหาร

จากภาพที่ปรากฏในระดับสายตา ซากช้างแต่ละตัวที่ถูกกระสุนและระเบิดฉีกกระจายคืออนุสรณ์แห่งความละโมบของมนุษย์ การลักลอบล่าช้างในปัจจุบันถึงจุดเลวร้ายที่สุดในรอบทศวรรษ  และการยึดงาช้างผิดกฎหมายก็ถือว่ามากที่สุดในรอบหลายปี  ภาพจากมุมสูงก็เลวร้ายไม่ต่างกันซากที่กระจายเกลื่อนคือฉากอาชญากรรมไร้เหตุผล  คุณเห็นได้เลยว่าช้างตัวไหนพยายามวิ่งหนี แม่ช้างตัวไหนพยายามปกป้องลูก  โขลงช้างที่ตื่นตระหนกซึ่งมีอยู่ด้วยกัน 50 ตัว ถูกยิงตายยกโขลงอย่างไร นี่คือเหยื่อล่าสุดในจํานวนหลายหมื่นตัวที่ถูกฆ่าทั่วแอฟริกาในแต่ละปี  และหากมองจากแง่มุมทางประวัติศาสตร์  ทุ่งสังหารเช่นนี้ไม่ใช่เรื่องใหม่เลย หากเก่าแก่  ไร้กาลเวลา  และกําลังเกิดขึ้น ณ ปัจจุบันขณะ

เครือข่ายในฟิลิปปินส์

ในโบสถ์ที่คลาคลํ่าไปด้วยคริสต์ศาสนิกชนแห่งหนึ่ง มงซิญอร์ (บาทหลวง) กริสโตบัล การ์เซีย  นักสะสมงาช้างผู้โด่งดังที่สุดคนหนึ่งในฟิลิปปินส์ กําลังนําศรัทธาชนประกอบพิธีพิเศษที่จัดขึ้นเพื่อสักการะรูปเคารพทางศาสนาที่สําคัญที่สุดของชาติ นั่นคือ ซันโตนีโญเดเซบู (Santo Niño de Cebu — พระกุมารแห่งเซบู)

ชาวฟิลิปปินส์จํานวนไม่น้อยเชื่อว่า  ซันโตนีโญเดเซบูคือพระเยซูคริสต์นั่นเอง  ชาวสเปนในศตวรรษที่สิบหกประกาศว่า  รูปเคารพนี้มีปาฏิหาริย์  และใช้รูปนี้ในการโน้มน้าวให้ชาวฟิลิปปินส์หันมาเข้ารีต  รูปสลักไม้รูปนี้เปรียบได้กับรากแก้วที่ให้กําเนิดศาสนจักรคาทอลิกทั้งมวลในฟิลิปปินส์ โดยทั่วไปแล้ว  ชาวฟิลิปปินส์มักมีรูปเคารพหรือ ซันโต งาช้างสองลักษณะ  ถ้าไม่ใช่งาช้างแกะสลักทั้งองค์ ก็จะเป็นรูปสลักที่มือและศีรษะทําจากงาช้าง  โดยบางครั้งมีขนาดเกือบเท่าคนจริง  ขณะที่ร่างกายส่วนอื่นเป็นไม้  เพื่อเป็นฐานรองรับเครื่องแต่งกายอันวิจิตร

ผมมาพบการ์เซียเพื่อทําความเข้าใจเรื่องการค้างาช้างในฟิลิปปินส์  และเผื่อจะได้เงื่อนงําว่าใครอยู่เบื้องหลังงาช้างผิดกฎหมาย 4.9 ตันที่กรมศุลกากรฟิลิปปินส์ยึดได้ในกรุงมะนิลาเมื่อปี 2009 และ 7 ตันเมื่อปี 2005 รวมถึงงาช้างอีก 5.5 ตันที่มีจุดหมายปลายทางอยู่ในฟิลิปปินส์แต่ทางการไต้หวันยึดได้เมื่อปี 2006 หากคํานวณคร่าว ๆว่าช้าง (ป่า) แต่ละตัวมีงาหนักเฉลี่ย 10 กิโลกรัม  งาช้างเถื่อนทั้งหมดที่ยึดได้ก็น่าจะเท่ากับช้าง 1,745 ตัว

โคเซ  ยูชงโก  หัวหน้าตํารวจศุลกากรฟิลิปปินส์  ให้สัมภาษณ์หนังสือพิมพ์ฉบับหนึ่ง ในมะนิลาหลังเหตุการณ์ยึดงาช้างครั้งใหญ่เมื่อปี 2009 ไม่นานว่า ฟิลิปปินส์คือจุดหมายปลายทางยอดนิยม ของการลักลอบขนงาช้างเถื่อน  นั่นอาจเป็นเพราะชาวคาทอลิกฟิลิปปินส์ชอบรูปสลักนักบุญทําด้วยงาช้างมาก

ที่เกาะเซบู  งาช้างกับศาสนามีความเกี่ยวโยงกันมากเสีย จนคําว่างาช้างในภาษาท้องถิ่นหรือ การิง (garing) มีความหมายที่สองว่า “รูปเคารพทางศาสนา” ตลาดงาช้างในฟิลิปปินส์ถือว่าเล็กมากเมื่อเทียบกับตลาดขนาดใหญ่อย่างจีน แต่ก็มีอายุเก่าแก่หลายร้อยปี และทํากันอย่างโจ่งแจ้งจนน่าตกใจ

งาช้างในไทย

ช้างคือสัตว์สัญลักษณ์ของไทยและถือเป็นสัตว์มงคลในพุทธศาสนา คนไทยจํานวนมากนิยมสวมพระเครื่องและของขลังนัยว่าเพื่อนําโชคและป้องกันภยันตราย  ตลอดจนคุณไสย ต่างๆ  ตลาดพระเครื่องในกรุงเทพฯจัดว่าใหญ่โต  มีผู้ค้านับไม่ถ้วนขายเครื่องรางของขลังหลายหมื่นชิ้นที่ทําจากวัสดุต่าง ๆ  ทั้งโลหะ  ผงดินอัด  กระดูก  และงาช้าง พระเครื่องชั้นดีอาจมีสนนราคาสูงถึง 100,000 ดอลลาร์สหรัฐหรือมากกว่า

ประเทศไทยมีประชากรช้างเอเชียตามธรรมชาติอยู่ไม่มากนัก  ช้างเอเชียเป็นสัตว์ป่าใกล้สูญพันธุ์ซึ่งห้ามค้าขายระหว่างประเทศมานานแล้ว  อย่างไรก็ตาม  ภายในประเทศไทยเองกฎระเบียบเหล่านี้กลับไม่เข้มงวดนัก  ควาญช้างอาจขายงาช้างที่ล้มด้วยเหตุธรรมชาติได้  เป็นเวลาหลายปีมาแล้วที่พ่อค้างาช้างเถื่อนข้ามชาติใช้ช่องว่างนี้ในการลักลอบขนงาช้างแอฟริกาเข้ามาปนกับงาช้างเอเชีย

ไทยก็เหมือนฟิลิปปินส์ตรงที่มี ‘ปัจจัย’ เอื้อต่อการลักลอบขนสินค้าอีกตัวหนึ่ง นั่นคือการคอร์รัปชัน การคอร์รัปชันในฟิลิปปินส์ถือว่าเลวร้ายหนักข้อเช่นกัน เมื่อปี 2006 กรมคุ้มครองสัตว์ป่าฟ้องเจ้าหน้าที่ศุลกากรระดับสูงที่ทํางาช้างหลายตันที่ยึดได้ ‘สูญหาย’ เมื่อถูกตําหนิ กรมศุลกากรฟิลิปปินส์จึงส่งมอบงาช้างล็อตใหญ่ที่ยึดได้ในเวลาต่อมาให้กรมคุ้มครองสัตว์ป่านําไปดูแล แต่ในไม่ช้าก็ปรากฏว่า โกดังของกรมคุ้มครองสัตว์ป่าเองก็ถูกปล้น เช่นกัน งาช้างกองใหญ่ถูกแทนที่ด้วยงาช้างพลาสติก

เพราะนี่คือเรื่องของศรัทธา และเมื่อศรัทธาคุณก็จําต้องลบความไม่เชื่อออกไป งาช้างที่ค้าขายเพื่อวัตถุประสงค์ทางศาสนาจึงไม่ควรถูกตรวจสอบมากนักว่าจะนําไปแกะสลัก เป็นอะไร งาของพระเจ้ามีช่องโหว่อย่างไม่ต้องสงสัย

โรงงานแกะสลักงาช้างของจีน

ภายในโรงงานแกะสลักงาช้างปักกิ่ง คุณจะสัมผัสได้ทั้งกลิ่น และเสียงสมกับชื่อสถานที่  เสียงสว่านไฟฟ้าเจาะงาช้างดังอื้ออึง  ฝุ่นจากงาช้างเกาะตัวหนาตามขอบหน้าต่างและประตูและปลิวเข้าปากผมขณะเดินผ่านชายหญิงที่ง่วนอยู่กับรูปสลักต่าง ๆ  เช่น  ฮก ลก ซิ่ว  หรือเทพแห่งโชคลาภและอายุวัฒนะ พระสังกัจจายน์  และเจ้าแม่กวนอิม ไม่ว่าจะเจองาช้างที่ไหน ผมมักพบศาสนาอยู่ใกล้ ๆ เสมอ

“คนจีนเชื่อแนวคิดที่สื่อหรือสะท้อนผ่านรูปเคารพเหล่านี้ครับ” หัวหน้าโรงงานแกะสลักงาช้างต้าซินในเมืองกว่างโจวบอกผม

ไม่ว่าจะเห็นด้วยหรือไม่ก็ตาม  คงต้องยอมรับว่า  จีนคือผู้ร้ายตัวเอ้ในโลกของการลักลอบค้างาช้าง  ในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา  จีนมีคดียึดงาช้างล็อตใหญ่สูงกว่าประเทศนอกทวีปแอฟริกาอื่น ๆ  เป็นครั้งแรกในรอบหลายชั่วอายุคนที่ชาวจีนจํานวนมากมีเงินพอจะไขว่คว้าอนาคตอันมั่งคั่ง และรํ่ารวยพอจะมองย้อนสู่อดีตอันเรืองรองได้ด้วย  และหนึ่งในสิ่งแรก ๆ ที่หลายคนมองหาก็คือศาสนา

ร้านขายงาช้างและโรงงานแกะสลักทุกแห่งในจีนที่ไปเยือน  ผมพบว่าชิ้นงานส่วนใหญ่เป็นศาสนวัตถุ  ซึ่งรวมทั้งชิ้นที่มีมูลค่าสูงสุดหลายชิ้นด้วย  ในบรรดาลูกค้าระดับสูงที่แวะเวียนมามีนายทหารจีนซึ่งมีรายได้สูงอย่างน่าแปลกใจที่มักซื้องาช้างเป็นของกํานัลให้ผู้บังคับบัญชาระดับสูงกว่า ตลอดจนบริษัทห้างร้านที่มอบงาช้างแกะสลักให้บริษัทคู่ค้า และเจ้าหน้าที่รัฐเพื่อให้ช่วยอํานวยความสะดวกหรือเป็นสินนํ้าใจตอบแทนความช่วยเหลือ

ตรงมุมถนนที่มีร้านขายงาช้างยอดนิยมสายหนึ่งในเมืองจีน  ป้ายไฟสูงเท่าตึกสี่ชั้นเปิดวีดิทัศน์ให้ผู้ที่ผ่านไปมาได้รู้จักโอกาสการลงทุนรูปแบบใหม่ที่กําลังมาแรง  นั่นคือการขายอัญมณีและสินค้าเกี่ยวกับพุทธศาสนาที่มีมูลค่าปีละ 15,800 ล้านดอลลาร์สหรัฐ  และมีอัตราการเติบโตสูงถึงร้อยละ 50 ต่อปี  “มีพุทธศาสนิกชนเกือบ 200 ล้านคนในจีน”  ป้ายนั้นบอก ในอาคารด้านล่างมีแกลเลอรีขายศิลปวัตถุจากงาช้างโดยเฉพาะสองร้าน  บนถนนสายเดียวกันนี้ยังมีอีกหลายร้านที่ขายงานพุทธศิลป์ทําจากงาช้าง ถูกกฎหมายบ้าง ไม่ถูกกฎหมายบ้าง

การทดลองกับญี่ปุ่น

ย้อนหลังไปเมื่อปี 1989  หลังจากช่วงเวลาที่ทุกสิบนาที จะมีช้างตายอย่างน้อยหนึ่งตัวผ่านไปสิบปี  ประธานาธิบดี จอร์จ  ดับเบิลยู.  บุช ประกาศห้ามการนําเข้างาช้างโดยไม่มีข้อยกเว้น  รัฐบาลเคนยาเผางาช้างในคลัง 12 ตัน  และไซเตสก็ประกาศห้ามค้างาช้างระหว่างประเทศ  ซึ่งมีผลบังคับใช้ในปี 1990  แต่ใช่ว่าทุกประเทศจะเห็นด้วย

ซิมบับเว  บอตสวานา  นามิเบีย  และมาลาวี  ขอ “สงวนสิทธิ์” ไม่อยู่ในบังคับของกฎหมายดังกล่าว  โดยอ้างว่าประชากรช้างในประเทศยังมีมากพอจะทําการค้าได้  พอถึงปี 1997  ไซเตสจัดการประชุมหลักที่กรุงฮาราเร  ประเทศซิมบับเว  ณ ที่นั้นประธานาธิบดีโรเบิร์ต  มูกาเบ  ประกาศว่า  ช้างใช้พื้นที่มากและดื่มนํ้าเยอะ  พวกมันต้องจ่ายค่าอาหารและที่พักด้วยงา  ซิมบับเว  บอตสวานา  และนามิเบียยื่นข้อเสนอต่อไซเตสว่า  จะยอมรับการห้ามค้างาช้างถ้าได้รับอนุญาตให้ขายงาช้างที่ล้มเพราะเหตุธรรมชาติ

ไซเตสยอมรับการประนีประนอมดังกล่าว  และสั่งให้จัด “การทดลองขาย” เพียงครั้งเดียวให้ประเทศทั้งสามกับคู่ค้าเพียงรายเดียวคือญี่ปุ่น  ในปี 1999  ญี่ปุ่นซื้องาช้าง 50 ตันเป็นเงินห้าล้านดอลลาร์สหรัฐ  และประกาศว่าต้องการซื้อเพิ่มอีกเกือบจะในทันที  ไม่ช้าจีนก็แสดงความจํานงอยากซื้องาช้างถูกกฎหมายด้วยเช่นกัน

ก่อนจะอนุญาตให้มีการซื้อขายงาช้างอีกครั้ง  ไซเตสยืนยันว่าจําเป็นต้องทราบผลการทดลองขายงาช้างให้ญี่ปุ่นในครั้งนั้นว่า  การขายทําให้การฆ่าช้างหรือการลักลอบขนงาช้างเพิ่มขึ้นหรือไม่  เพื่อหาคําตอบ  ไซเตสจึงเปิดตัวโครงการนับช้างที่ถูกฆ่าอย่างผิดกฎหมาย  และโครงการตรวจสอบการลักลอบขนงาเถื่อน  สําหรับองค์กรที่มีพื้นฐานทางวิทยาศาสตร์แล้ว นี่เป็นวิธีการทดลองที่แปลกประหลาดกล่าวคือ ไซเตสอนุญาตให้ขายแล้วจึงค่อยวัดผลกระทบ

เงื่อนงำอำพราง

เมิ่งเซี่ยนหลินเป็นผู้อํานวยการบริหารสํานักงานไซเตสประจําประเทศจีน  เขาเข้าร่วมการประมูลงาช้างที่จัดขึ้นทางใต้ของแอฟริกาเมื่อปี 2008  เขาเล่าความลับที่น่าตกใจให้ผมฟังว่า การประมูลในแอฟริกาไม่มีการแข่งขันอะไรเลย

ญี่ปุ่นเสนอว่าแต่ละประเทศควรประมูลซื้องาช้างแยกประเภทกันและกดราคาให้ตํ่า  เมิ่งเล่าว่า  พวกเขาซื้องาช้างได้ในราคาถูกเสียจนเจ้าหน้าที่จากนามิเบียซึ่งเป็นประเทศแรกที่เปิดประมูล  เดินตามผู้แทนจากเอเชียทีละประเทศเพื่อหาหลักฐานว่ามีการฮั้วประมูลซึ่งทําให้ประเทศของเธอมีสภาพไม่ต่างจากถูกโกงหรือไม่

กระนั้น  ในมุมมองของสํานักงานเลขาธิการไซเตส  การประมูลครั้งนี้ถือว่าประสบความสําเร็จ  พวกเขาได้เงิน 15.5ล้านดอลลาร์สหรัฐ  ซึ่งส่วนใหญ่จะนําไปมอบให้โครงการอนุรักษ์ต่าง ๆ ในแอฟริกา  แม้ราคางาช้างเฉลี่ยที่ตกอยู่แค่กิโลกรัมละ 147 ดอลลาร์สหรัฐนั้นจะหมายความว่าแอฟริกาได้เงินเข้าโครงการอนุรักษ์น้อยลง

แต่จากข้อมูลของไซเตสนั่นยังหมายความว่าจีนสามารถบังคับใช้กฎหมายได้อย่างเข้มงวดขึ้น  กล่าวคือ  การทุ่มตลาดในประเทศด้วยงาช้าง ถูกกฎหมายราคาถูกย่อมเป็นการตัดโอกาสทํามาหากินของพ่อค้างาช้างเถื่อนซึ่งไซเตสทราบมาว่าต้องจ่ายเงินสูงถึง 850 ดอลลาร์สหรัฐต่องาช้างหนึ่งกิโลกรัม  ราคางาที่ถูกลงอาจทําให้การลักลอบล่าช้างลดลง นั่นเป็นสิ่งที่วิลเล็ม  วินชเทเกอร์ส  เลขาธิการไซเตส  บอกสํานักข่าวรอยเตอร์สว่า ไซเตสยอมรับออกมาอย่างน่าตกใจว่า “สํานักงานเลขาธิการ [ไซเตส] ยังคงพยายามทําความเข้าใจแง่มุมอันหลากหลายและซับซ้อนของการค้างาช้างเถื่อน”

เดือนเมษายน 2012  ทอม  มิลลิเคน  สารภาพกับสํานักข่าวบีบีซีในทํานองที่ฟังดูคล้าย ๆ คําเตือนของจีนหลังการทดลองขายงาช้างให้ญี่ปุ่นว่า  ”การยอมให้งาช้างถูกกฎหมายเข้าสู่ตลาดจีนทําให้สถานการณ์เลวร้ายยิ่งขึ้นหรือไม่  ตอนนี้เราอาจจะพอพูดได้เมื่อมองย้อนกลับไปว่าเป็นเช่นนั้นจริง กล่าวคือ สิ่งนี้ทําให้ผู้บริโภคชาวจีนที่มีศักยภาพจํานวนมากเชื่อว่า พวกเขาสามารถซื้องาช้างได้อย่างถูกต้องแล้ว”

เรื่อง ไบรอัน คริสตี
ภาพถ่าย เบรนต์ สเตอร์ตัน

ตีพิมพ์ใน เนชั่นแนล จีโอกราฟฟิก ฉบับภาษาไทย เดือนตุลาคม 2555

อ่านเพิ่มเติม ชมสุดยอดภาพถ่ายสัตว์แห่งปีที่คุณต้องหันมาสนใจ