สิบห้าปีหลังการส่งมอบคืนให้จีนแผ่นดินใหญ่ ชาวฮ่องกงต่างวิตกว่าอัตลักษณ์และเสรีภาพของพวกเขากำลังหลุดลอยไป

ริมฝั่งทะเลจีนใต้  มหานคร ฮ่องกง ทอประกายสว่างไสวระยิบระยับ  หมู่ตึกระฟ้าสัญลักษณ์ของฮ่องกงวูบไหวราวกับแท่งเหล็กหลอมละลายในภาพสะท้อนบนผิวน้ำของอ่าว ด้วยพื้นที่ราบเพียงน้อยนิดและมีตึกระฟ้ามากที่สุดในโลก ฮ่องกง จึงคลาคล่ำไปด้วยตึกน้อยใหญ่  บ้างสูงถึงร้อยชั้นจนดูเหมือนพุ่งทะยานขึ้นมาจากเชิงเขา  ประหนึ่งล่องลอยอยู่บนฟ้าก็ไม่ปาน  ฮ่องกงคือนครกลางฟ้าที่เปรียบได้กับสะพานเชื่อมภูมิภาคต่างๆ ของโลก  ล่องละลิ่วอยู่บนอัตราแลกเปลี่ยนเงินตราที่ขึ้นลงไม่หยุดหย่อน  ธุรกรรมซื้อขายในตลาดหลักทรัพย์  การเก็งกำไรอสังหาริมทรัพย์  และเงินหยวนจากชาวจีนแผ่นดินใหญ่ที่ไหลบ่าเข้ามาบนคลื่นแห่งความมั่งคั่งที่เพิ่งได้ลิ้มรส  ฮ่องกงยังลอยล่องอยู่เหนือชั้นตะกอนแห่งอดีต  ตั้งแต่ครั้งเป็นหมู่บ้านประมงเก่าแก่  รัง โจรสลัด  ไปจนถึงอาณานิคมของอังกฤษ  และในฐานะเขตบริหารพิเศษ (Special Administrative Region) ของจีนในปัจจุบัน  ทำให้ฮ่องกงต้องเปลี่ยนโฉมหน้าอีกครั้งด้วยแรงกดดันมหาศาลจากพญามังกร  ยิ่งไปกว่านั้น  มหานครแห่งนี้ยังลอยล่องอยู่บนความวิตกกังวลที่นับวันมีแต่จะทบทวี  เป็นความรู้สึกที่สวนทางอย่างสิ้นเชิงกับเมื่อครั้งวันชื่นคืนสุขที่ฮ่องกงเคยรุ่งเรืองในฐานะเสือเศรษฐกิจตัวหนึ่งของเอเชีย

ผู้ที่ทำให้ฮ่องกงซึ่งครั้งหนึ่งตั้งหน้าตั้งตาสร้างแต่ความร่ำรวยให้จมปลักอยู่กับวิตกจริตได้ถึงเพียงนี้คงเป็นใครไปไม่ได้นอกจากจีนยุคใหม่  จีนที่ว่านี้เป็นทั้งเงา  บทสรุปความฝันลมๆ แล้งๆ และเจ้านายผู้มีอำนาจบาตรใหญ่ที่ปรากฏกายอยู่ในทุกบทสนทนาของผู้คนที่นี่  ชาวฮ่องกงมองจีนใหม่ด้วยสายตาดูหมิ่น  แต่ก็ยกย่องชื่นชมอย่างแหยงๆ อยู่ในที  คุณจะสัมผัสได้ถึงอวลไอแห่งความกระอักกระอ่วนใจนี้ในทุกซอกมุมเมืองดุจเดียวกับละอองหมอกที่พัดเข้ามา จากอ่าว หรือไอน้ำที่ลอยขึ้นจากถนนยามเช้าตรู่  เป็นส่วนผสมระหว่างความสับสน  ความกลัว  และความปริวิตกที่นับวันมีแต่จะเพิ่มพูนว่า  ตัวตนและเอกลักษณ์ของฮ่องกงจะถูกกลืนจนหมดสิ้น

“ถ้าคุณอยากเห็นลัทธิทุนนิยมขนานแท้แล้วละก็ต้องไปฮ่องกง”  กล่าวกันว่าเจ้าของคำพูดนี้คือนักเศรษฐศาสตร์ ชื่อ มิลตัน  ฟรีดแมน  กระนั้น  การมองมหานครแห่งนี้ในปัจจุบันว่าเป็นสวรรค์ของตลาดเสรีที่ยังคงรุ่งเรือง  แม้เวลาจะล่วงเข้าสู่ปีที่ 15 หลังอังกฤษส่งมอบฮ่องกงคืนให้จีน หากไม่เป็นการเข้าใจผิดอย่างรุนแรง ก็เป็นการประเมินพลังที่กำลังโยกคลอนรากฐานทางสังคมและเศรษฐกิจของที่นี่อย่างตื้นเขินยิ่ง  มิหนำซ้ำยังมองข้ามความตึงเครียดและความเปลี่ยนแปลงขนานใหญ่ที่คุกรุ่นอยู่ภายใต้ความเป็นศูนย์กลางทางการเงินอันเป็นฉากหน้าแสนสวยหรูของฮ่องกง  ครั้นมองลึกเข้าไปในหลังฉาก  เราอาจพบทั้ง ผู้ลี้ภัยและหญิงขายบริการ  กลุ่มอันธพาลหวีผมเรียบแปล้ แม่บ้านชาวอินโดนีเซียหลายพันคนที่มารวมตัวกันอยู่ใน สวนสาธารณะวิกตอเรียพาร์กในวันอาทิตย์  รวมทั้งพวกคนงานที่ค่าจ้างแทบไม่พอเลี้ยงปากท้อง ไปจนถึงพวกที่ต้องอยู่กันอย่างแออัดในห้องแบ่งเช่าขนาดเท่าตู้เย็นที่เรียกกันว่า “บ้านกรง”  ขณะที่ผลิตภัณฑ์มวลรวมในประเทศต่อหัวของฮ่องกงอยู่ลำดับที่สิบของโลก และสัมประสิทธิ์จินี (Gini coefficient) ซึ่งเป็นดรรชนีชี้วัดความเหลื่อมล้ำของการกระจายความร่ำรวย  หรือพูดง่ายๆ คือ ช่องว่างระหว่างคนรวยกับคนจนของฮ่องกงติดอยู่ในกลุ่มสูงที่สุดของโลก

ชาวฮ่องกงบอกว่า  เมืองของพวกเขาเปลี่ยนโฉมหน้าไปทุกสองสามปี  โดยยกตัวอย่างหนึ่งที่เห็นได้ชัดคือเส้นขอบฟ้าที่เปลี่ยนรูปทรงอยู่ทุกเมื่อเชื่อวัน  “เราสัมผัสได้ถึงความเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ครับ แต่ไม่รู้ว่าจะเรียกมันว่าอะไร”  แพทริก  ม็อก  ผู้ประสานงานโครงการความทรงจำแห่งฮ่องกง (Hong Kong Memory Project)  เปรยขึ้น โครงการมูลค่า 6.4 ล้านดอลลาร์สหรัฐนี้พุ่งเป้าไปที่การแก้ปัญหาอัตลักษณ์ของฮ่องกง  โดยสร้างเว็บไซต์ที่ผู้เข้าชมสามารถมีส่วนร่วมและโต้ตอบด้วยการแสดงสิ่งของและภาพถ่ายเก่าๆ  “เมืองนี้ก้าวไปเร็วเกินกว่าความทรงจำจะตามทันครับ”  เขายอมรับ

บนถนนแคนตัน  ห่างไปชั่วเดินไม่นานจากบรรดาร้านเสื้อผ้าแบรนด์ดัง  และโรงแรมเพนินซูลาหรูเลิศในเขตจิมซาโจ่ยของเกาลูน  มีตึกโทรมๆ สูง 17 ชั้นแห่งหนึ่งชื่อ จุงกิงแมนชันส์  กินพื้นที่กว่าหนึ่งช่วงตึก ที่นี่เป็น “บ้าน” ของคน 4,000 คนจากหลากหลายเชื้อชาติที่มาค้าขาย เราจะพบเห็นคนเหล่านี้ได้ตลอดยี่สิบสี่ชั่วโมงภายใต้แสงนีออนสว่างไสว  พวกเขาหากินอยู่ในโลกของโรงแรมไร้ดาว  ร้านอาหารที่ขายสตูแอฟริกันและแกงกะหรี่อินเดีย  และร้านรวงที่ขายทุกอย่าง  ตั้งแต่วิสกี้แบ่งขายเป็นแก้ว  ไปจนถึงส่าหรีและพรมนั่งละหมาด

กอร์ดอน  แมทิวส์  นักมานุษยวิทยาชาวอเมริกัน  ผู้ศึกษาและเขียนเกี่ยวกับจุงกิงแมนชันส์มาหกปีแล้ว  บอกว่า แต่ละปีมีผู้คนจาก 130 เชื้อชาติเข้ามาแสวงหาโอกาสที่นี่โดยหวังจะมาทำธุรกิจใหญ่โตในสถานที่ซึ่งแมทิวส์ให้ สมญานามว่า  “ชุมชนแออัดใจกลางโลก”  เขาประเมินว่า  ร้อยละ 20 ของโทรศัพท์มือถือที่ใช้กันในภูมิภาคซับสะฮาราของแอฟริกาซื้อขายกันที่นี่  “นี่อาจเป็นตึกสำคัญที่สุดในโลกสำหรับโลกาภิวัตน์ระดับล่างก็ได้นะครับ”  เขาบอก

ฮ่องกงเองก็ก่อร่างสร้างตัวมาจากการค้าระดับโลกลักษณะนี้เช่นกัน  โดยเริ่มจากฝิ่น  ซึ่งอาจช่วยอธิบายว่าเหตุใดเมืองนี้จึงมีเส้นกั้นแบ่งที่คลุมเครือระหว่างกิจกรรมถูกกฎหมายกับนอกกฎหมาย  เมื่อพ่อค้าชาวอังกฤษเดินเรือเข้ามาในศตวรรษที่สิบเก้า  เพื่อหาทางแลกเปลี่ยนฝิ่นจากอินเดียที่บรรจุในลังไม้จำนวนมากกับสินค้าอื่น  พวกเขาเห็นเกาะหินแกรนิตที่ต่อมาคือฮ่องกงนี้ตามเส้นทางเดินเรือไป ยังปากแม่น้ำ เพิร์ลเข้าสู่เมืองกว่างโจว

แล้วสงครามฝิ่นครั้งแรกก็ปะทุขึ้นในปี 1839  เมื่อราชวงศ์แมนจูหรือชิงสั่งให้ “คนป่าเถื่อนจากนอกด่าน” หยุดค้า “โคลนต่างชาติ”  และยึดฝิ่นกว่า 20,000 ลังไปเผาทำลายในที่สาธารณะ  ฝ่ายอังกฤษตอบโต้ด้วยการนำกองทัพเรือเข้ามาในรัศมี 160 กิโลเมตรจากกรุงปักกิ่ง ก่อนที่ความขัดแย้งทางทหารจะยุติลงในเวลาต่อมา

ชาร์ลส์  เอลเลียต  ผู้แทนทางการค้าของอังกฤษเจรจาต่อรองขอเกาะฮ่องกงซึ่งดูเหมือนเป็นเกาะไร้ประโยชน์ โดยเชื่อว่าท่าเรือน้ำลึกของที่นี่อาจสร้างรายได้มหาศาล ต่อมา ภายใต้การปกครองของอังกฤษ  กระท่อมโกโรโกโสก็กลายเป็นตึกรามที่สร้างด้วยหินแกรนิต  โครงสร้างพื้นฐานแบบอาณานิคมแบ่งบาน  เมืองเริ่มเป็นรูปเป็นร่างขึ้นตามชายฝั่งของท่าเรือที่เติบโตอย่างรวดเร็วในฐานะจุดแวะพักสินค้าในการค้าขายกับจีน

แต่การเปลี่ยนโฉมหน้าฮ่องกงให้กลายเป็นศูนย์กลางทุนนิยมเชิงอุตสาหกรรมนั้นเป็นผลมาจากปฏิกิริยาตอบโต้การปฏิวัติของพรรคคอมมิวนิสต์จีนเมื่อปี 1949 เมื่อเผชิญกับนโยบายโอนกรรมสิทธิ์เป็นของรัฐ (nationalization) ของเหมาเจ๋อตง  นักอุตสาหกรรมชาวจีนพากันย้ายฐานธุรกิจของตนไปยังฮ่องกง  พร้อมๆ กับคลื่นผู้อพยพลี้ภัยหลั่งไหลเข้าไปหางานทำ   ทุนนิยมอันแข็งแกร่งผงาดขึ้นและเปลี่ยนเมืองให้กลายเป็นผู้ส่งออกสินค้ารายใหญ่  และมีกฎเกณฑ์ไม่เข้มงวดจนทุกคนสามารถนำ เงินเข้าไปลงทุนได้อย่างสะดวกดาย

ตลอดระยะเวลาต่อมา ขณะที่ฮ่องกงสร้างตึกระฟ้าสว่างไสว  เช่นเดียวกับอาคารที่อยู่อาศัยอันเป็นแหล่งรวมของปัญหาสารพัด  ความเสื่อมโทรมทางสังคม  เช่น การค้าประเวณี แก๊งค้ายาเสพติด พวกค้าของเถื่อน  และบ่อนการพนันก็ยังคงงอกงาม

ในร้านขายข้าวแกงแห่งหนึ่งของจุงกิงแมนชันส์  ผมพบชายคนหนึ่งที่บอกว่าเป็นชาวปากีสถาน  และขอให้เรียกเขา ว่า “แจ็ก  ดอว์สัน”  ตามชื่อพระเอกในเรื่องไททานิก  เขาเล่าว่า  ถูกคุกคามที่ประเทศบ้านเกิดจึงมาฮ่องกงโดยไม่มีเอกสารเดินทางที่ถูกต้อง  เมื่อหาเงินพอทำทุนได้เล็กน้อย เขาก็เริ่มขายโทรศัพท์มือถือ  ตอนนี้เขาหันมาจับธุรกิจซื้อขายโทรศัพท์ชั่วคราวที่ใช้งานได้ 14 วัน  ทำเงินได้ปีละ 60,000 ดอลลาร์สหรัฐ  แจ็ก  ดอว์สัน บุ้ยใบ้ไปที่ช่องทางเดินที่มีผู้คนเดินกันขวักไขว่พลางบอกว่า  “ที่นี่แหละครับ ดินแดนแห่งความฝันของผม”

บนถนนล็อกฮาร์ตในย่านว้านไจ๋  บรรยากาศภายในห้องโถงแคบๆ ของตึกคร่ำคร่าหลังหนึ่งมีสภาพน่าอึดอัดถ้า จะพูดกันอย่างเบาะๆ  เด็กหนุ่มวัยรุ่นง่วนกับการเล่นเกมบนโทรศัพท์มือถือ  ส่วนบรรดาชายในชุดสูทยืนสลับเท้าลงน้ำหนักซ้ายทีขวาทีอย่างร้อนใจและไม่ยอมสบตาใคร ทุกคนคอยลิฟต์ขึ้นไปข้างบน  พอประตูลิฟต์เปิดออก ชายกลุ่มหนึ่งก้าวออกมาอย่างรวดเร็ว  ขณะที่ชายกลุ่มแรกซอยเท้าเข้าไป  แล้วลิฟต์ก็พาพวกเขาขึ้นไป  แต่ละชั้นของ ตึกสูง 20 ชั้นหลังนี้มีหลายห้องที่เสนอขายบริการทางเพศ โดยเจ้าของห้องสตรีซึ่งอยู่ลำพัง ห้องเหล่านั้นมีผนังกั้นบางเสียจนแทบไม่อาจกันเสียงกิจกรรมภายในห้องไม่ให้ เล็ดลอดออกมาได้

ในช่วงทศวรรษ 1980  ขบวนการค้ามนุษย์ขับเคลื่อนโดยแก๊งอันธพาล  ซึ่งเป็นกลุ่มอาชญากรที่มีภาษาถิ่น  อาชีพ และความคิดเห็นทางการเมืองร่วมกัน  คนเหล่านี้ลักลอบนำหญิงขายบริการเข้ามายังฮ่องกงโดยเรือเร็ว  แก๊งอันธพาลเริ่มก่อตัวเป็นสังคมอาชญากรลับๆ ในช่วงที่กฎหมายบ้านเมืองยังย่อหย่อน  แต่มาโด่งดังถึงขีดสุดในทศวรรษ 1960 ถึงต้นทศวรรษ 1970  ซึ่งเป็นยุคทองของการคอร์รัปชันในฮ่องกง  ภาพยนตร์รุนแรงที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับแก๊งอันธพาล ของจอห์น วูชูประเด็นแนวคิดที่ยกย่องกลุ่มอาชญากรจนกลายเป็นวีรบุรุษ ขณะเดียวกันก็ตอกย้ำความแตกต่างอย่างสุดขั้วระหว่างคนสองจำพวกซึ่งยังดำรงอยู่ในเมืองนี้ กล่าวคือ  ภายในตึกสูงสว่างไสวมีเงินทองไหลมาเทมาจากการเก็งกำไรและการทำธุรกรรมของเหล่าพนักงานบริษัท ขณะที่ตามท้องถนนอันร้อนระอุและคลาคล่ำไปด้วยผู้คน แก๊งอันธพาลยังคงคุกคามข่มขู่และห้ำหั่นกันด้วยคมมีด ระเบิด  และการตัดแขนตัดขา

สภาพความเป็นจริงในทุกวันนี้ยิ่งคลุมเครือ  ทว่าลดความรุนแรงลง  อาชญากรรมบางอย่างที่เกี่ยวข้องกับแก๊งอันธพาล  เช่น  การค้ายาเสพติด  ย้ายฐานไปยังจีนแผ่นดินใหญ่ก็มาก  อเล็กซ์  โฉ่ย  อดีตเจ้าหน้าที่ต่อต้านการคอร์รัปชัน  กล่าวว่า  ปัจจุบันแก๊งอันธพาลไม่เหลือร่องรอยของความจงรักภักดีและความรักชาติที่เคยเป็นชนวนของความขัดแย้ง  แต่กลายเป็นว่าทุกอย่างคือธุรกิจ  เมื่อมีผลประโยชน์เข้ามา  พวกนี้ก็ยินดีร่วมมือกัน  ใช้วิธีเจรจารอมชอมแทนการยกพวกตีกันตามท้องถนน  คนพวกนี้เป็นเจ้าของธุรกิจรถประจำทาง  หรือแม้แต่บริษัทรับตกแต่งภายใน  แต่ก็ยังพึ่งพาและใช้วิธีการของอันธพาลอยู่ทุกวัน กระนั้น  เส้นขีดคั่นระหว่างการกระทำที่ถูกกฎหมายกับผิดกฎหมายก็ชักพร่าเลือน  ลูกหลานของพวกระดับหัวหน้าแก๊งได้เข้าเรียนมหาวิทยาลัยชั้นดีและมีความสุขอยู่กับไอแพ็ด มากกว่าการออกไปข่มขู่ตามท้องถนน  ส่วนพวกหัวหน้าแก๊งก็สนใจการลงทุนและทำธุรกิจอสังหาริมทรัพย์  หรือซื้อม้าแข่งมากกว่าจะออกไปเสี่ยงชีวิตดวลปืน

การเปลี่ยนแปลงทางกฎหมายก็มีส่วนลดบทบาทการครอบงำเศรษฐกิจใต้ดินของแก๊งอันธพาลลง  ปัจจุบัน  การค้าประเวณีเป็นธุรกิจถูกกฎหมายในฮ่องกง  มีเพียงข้อบังคับที่ออกมาเพื่อไม่ให้ประเจิดประเจ้อต่อสายตาสาธารณชน  และมีกฎหมายปกป้องผู้ให้บริการทางเพศจากแก๊งอันธพาลหรือพวกแมงดาที่พยายามเข้ามาแสวงหาประโยชน์ แต่ใช่ว่าจะไม่มีการทำผิดกฎหมาย  กระนั้น นี่กลับนำไปสู่การค้าประเวณียุคใหม่ที่ดึงดูดผู้ขายบริการให้ไหลบ่าเข้ามาจากจีนแผ่นดินใหญ่จนยากที่ตำรวจจะดูแลกวดขันได้ทั่วถึง

ปัจจุบัน  ในอาคารที่พักอาศัยหลังหนึ่งๆ ซึ่งภายนอกไม่มีเครื่องหมายใดๆ บ่งบอก  ภายในเรียงรายไปด้วยห้องเช่าขนาดเล็กชั้นแล้วชั้นเล่า  ห้องเหล่านี้คือสถานประกอบการของผู้ให้บริการทางเพศรายย่อยที่โฆษณาบริการของตนทางอินเทอร์เน็ต  ซึ่งมีช่องให้ลูกค้าติชมการบริการและจัดเรตติ้งได้  อาคารที่ผมแวะมาดู  ลูกค้าที่มาใช้บริการในวันนี้ยินดีจ่ายเงิน 60 ดอลลาร์สหรัฐต่อเวลา 40 นาที

กิจกรรมทางเพศเป็นเพียงธุรกรรมอย่างหนึ่งในนครแห่งธุรกิจนี้  การบริการที่กินเวลา 40 นาทีอาจเป็นทั้งการแลกเปลี่ยนเงินตรา  การลงทุน  การหาเงินเพื่อนำมาต่อเงินและการส่งเงินกลับบ้านบนแผ่นดินใหญ่

ไม่มีเดือนไหนที่เงาทะมึนของจีนจะปกคลุมเหนือฮ่องกงมากเท่ากับเดือนมิถุนายน  การรำลึกถึงเหตุการณ์ปราบปราม ประชาชนที่จัตุรัสเทียนอันเหมินเมื่อวันที่ 4 มิถุนายน ปี 1989 เป็นเหตุการณ์เชิงสัญลักษณ์ของชาวฮ่องกง  ไม่ต่างจากเหตุวินาศกรรมเมื่อวันที่ 11 กันยายนที่ฝังลึกอยู่ในความทรงจำของชาวอเมริกัน  การสังหารผู้ประท้วงหลายร้อยคนที่เกิดขึ้นไม่กี่ปีก่อนการส่งมอบเกาะฮ่องกง  ไม่เพียงส่งสัญญาณอันหนาวเหน็บสั่นสะท้านไปทั่วเกาะแห่งนี้  แต่ยังสร้างภาพรัฐบาลจีนให้เป็นเหมือนรัฐตำรวจและเผด็จการเลือดเย็นที่พร้อมจะใช้มาตรการรุนแรงขั้นเด็ดขาดเข้าบดขยี้การเรียกร้องเสรีภาพในการแสดงออกใดๆ ก็ตาม

บนลานคอนกรีตหน้าศูนย์การค้าไทมส์สแควร์ในคอสเวย์เบย์  ย่านช็อปปิ้งหรูหราของฮ่องกง  แซม  หว่อง  วัย 22 ปี  ยืนอยู่ใต้ป้ายโฆษณาขนาดใหญ่ที่เป็นภาพจอร์จ คลูนีย์กำลังอวดนาฬิกาโอเมก้าที่สวมอยู่  และนางแบบยอดนิยมในท่วงท่าเย้ายวนใจ  หว่องสวมเสื้อยืดสีขาวสกรีน ข้อความภาษาอังกฤษว่า “Freedom Now!” (เสรีภาพ เดี๋ยวนี้!) และมีผ้าคาดศีรษะเขียนข้อความภาษาจีนว่า “อดอาหารประท้วง!”

หว่องซึ่งเป็นคนผอมมากอยู่แล้ว อดอาหารประท้วงมาแล้ว 24 ชั่วโมงจากที่กำหนดไว้ 64 ชั่วโมง  เพื่อรำลึกถึงวาระครบรอบปีเหตุการณ์ที่จัตุรัสเทียนอันเหมิน  เขายังมีผู้ร่วมประท้วงเป็นคนหนุ่มสาวอีก 18 คน  ทั้งหมดกระจายอยู่ในเต็นท์หลายหลังที่สร้างขึ้นอย่างง่ายๆ  มีแผ่นพับสำหรับแจก  และช่วยกันร้องเพลงที่มีเนื้อหาเรียกร้องให้จีนเป็นประชาธิปไตยมากขึ้น  รวมทั้งปล่อยตัวผู้มีความเห็นแตกต่างทางการเมืองให้เป็นอิสระ

ฝูงชนที่มาจับจ่ายซื้อของเดินผ่านไปอย่างรวดเร็ว  แทบไม่มีใครสังเกตเห็นการประท้วงนี้  แต่เย็นวันก่อนมีนักท่องเที่ยวกลุ่มโตจากจีนแผ่นดินใหญ่มาหยุดยืนดูสารคดีเกี่ยวกับการสังหารหมู่ที่จัตุรัสเทียนอันเหมินอยู่ใต้จอยักษ์ ที่ฉายภาพยนตร์ตัวอย่าง  หลังจากนั้น  คนกลุ่มนี้หยุดพูดคุยกับผู้ประท้วงด้วย  บ้างว่านี่เป็นครั้งแรกที่พวกเขาทราบว่าเกิดอะไรขึ้นจริงๆ  บ้างค้านหรือโต้แย้งอย่างสุภาพกับภาพเหตุการณ์จากมุมมองต่อต้านรัฐบาลของผู้ประท้วง “เราไม่กลัวคนที่เห็นต่างจากเราหรอกครับ”  หว่องว่า  “แต่ที่ห่วงก็คือ  ตำรวจจะใช้อำนาจเกินขอบเขตและจับกุมพวกเรา นั่นเท่ากับเป็นการลิดรอนเสรีภาพในการพูดครับ”

ความคิดที่มีการพูดถึงกันอยู่เสมอในฮ่องกงทุกวันนี้คือท่าทีที่ไม่อาจคาดเดาของเจ้าหน้าที่รัฐซึ่งหลายคนเชื่อว่าเป็นเพียงหุ่นเชิดที่เล่นตามบทซึ่งกำหนดโดยเจตนาอันซ่อนเร้น  และการชี้นำของนายใหญ่ในปักกิ่ง  แม้จีนสัญญาว่าจะเคารพนโยบาย “หนึ่งประเทศ  สองระบบ”  โดยรับประกันสิทธิของฮ่องกงในการปกครองตนเองทางเศรษฐกิจและการเมืองจนถึงปี 2047  แต่ชาวฮ่องกงยังทำใจไม่ได้เมื่อคิดว่าสักวันต้องอยู่ใต้เงื้อมเงาการควบคุมของจีน  พวกเขาเกรงว่า  เสรีภาพและความรู้สึกปลอดโปร่งจากข้อจำกัดต่างๆ  ทั้งทางเศรษฐกิจ  สังคม  และการเมืองของวันวานจะถูกจำกัด  จีนอาจออกกฎข้อบังคับตามอำเภอใจ กลืนกินอัตลักษณ์อันแตกต่างของฮ่องกงไปจนหมดสิ้น และหล่อหลอมให้กลายเป็นเมืองในแบบของจีน

เหลิ่งกว็อกโห่งเป็นนักเคลื่อนไหวเพื่อประชาธิปไตยระดับหัวแถว  และสมาชิกในคณะกรรมการที่ปรึกษาฝ่ายนิติบัญญัติ  ผู้มีสมญานามว่าลองแฮร์  หรือ “พ่อผมยาว” เพราะไว้ผมทรงฮิปปี้ยาวลงมาเกือบถึงกลางหลัง  เขาออกมาต่อต้านสิ่งที่เห็นว่าเป็นการลิดรอนเสรีภาพในการพูดที่ดูจะหนักข้อขึ้นเรื่อยๆ  “พวกตำรวจต้องยอมซูฮกให้ปักกิ่งครับ เพราะถ้าคุณปฏิเสธความต้องการของพรรคคอมมิวนิสต์ เท่ากับว่าคุณกำลังปฏิเสธอาชีพของตัวเอง” เขาว่า “แต่นี่ยังลามไปถึงพวกข้าราชการ  รวมทั้งบรรดามหาเศรษฐีและเจ้าพ่อที่เป็นเจ้าของสื่อหรือต้องการทำธุรกิจในจีนด้วย  นับวันเราจะยิ่งหงอกันไปหมด  ดูสิ  สื่อตั้งครึ่งหนึ่งไม่รายงาน ข่าวการประท้วงของพวกเราด้วยซ้ำ”

“ลองแฮร์” เล่าว่า  ตลอดหลายปีที่ผ่านมาเขาถูกจับมาแล้วเกือบ 20 ครั้ง  ถูกตัดสินว่ามีความผิดมากกว่า 10 ครั้ง  และถูกจำคุก 4 ครั้ง  เขาพยายามปกป้องสิ่งที่คิดว่าสำคัญที่สุดของอัตลักษณ์ความเป็นฮ่องกง นั่นคือเสรีภาพในการแสดงออกและสื่อเสรี  อันเป็นสิ่งที่ชาวฮ่องกงเคยคุ้นสมัยอยู่ใต้การปกครองของอังกฤษ  ทว่านี่คือสิ่งที่พรรคคอมมิวนิสต์จีนเกรงกลัวไม่มากก็น้อยในปัจจุบัน

เหตุการณ์ประท้วงเมื่อวันที่ 4 มิถุนายนปีที่แล้ว  ซึ่งเป็นการประท้วงเพียงครั้งเดียวที่ทางการจีนอนุญาตให้จัดขึ้น หลายแห่งทั่วประเทศ  ดูจะมีความสำคัญมากเป็นพิเศษหลังการจับกุมอ้ายเว่ย์เว่ย์  ศิลปินชาวจีน  เจ้าของผลงานที่ปลุกเร้าความรู้สึก  และจุดประกายการต่อต้านทางสังคม ทำให้เขาขัดแย้งกับรัฐบาลคอมมิวนิสต์ (อ้ายเว่ย์เว่ย์ถูกจับในข้อหาหลีกเลี่ยงภาษีขณะกำลังโดยสารเครื่องบินไปฮ่องกง)

ผู้คนหลายหมื่นคนมาชุมนุมกันที่วิกตอเรียพาร์กเพื่อจุดเทียนรำลึก  ผู้จัดอ้างว่ามีคนมาร่วม 150,000 คน  ขณะที่ตำรวจประเมินว่าน่าจะมีเพียงครึ่งเดียว  ความจริงจังของการประท้วงเห็นได้ชัดจากเสื้อยืด  ป้ายผ้า  และเข็มกลัดติดเสื้อที่มีข้อความว่า  “ใครกลัวอ้ายเว่ย์เว่ย์”  พวกเขาพากันร้องเพลง (“เราเป็นคนหนุ่มสาวรุ่นใหม่  จะต้องกลัวสิ่งใดเล่า”)  และปราศรัย  ส่วนบนจอภาพก็เปิดเทปสัมภาษณ์บรรดาแม่ของเหยื่อที่จัตุรัสเทียนอันเหมินที่เรียกร้องให้จดจำเหตุการณ์และยืนหยัดต่อสู้ต่อไป  การประท้วงเต็มไปด้วยสีสันของอารมณ์ความรู้สึก  ทั้งลึกซึ้งกินใจ  หวือหวาเกินจริง  โน้มน้าวจิตใจชนิดสุดลิ่มทิ่มประตู  และจุดประกายความหวังได้อย่างน่าประหลาด  แต่สิ่งที่ทำให้การประท้วงครั้งนี้แทงใจดำมากที่สุดก็คือความรู้สึกลึกๆว่า เหตุการณ์ที่จัตุรัสเทียนอันเหมินอาจเกิดขึ้นที่วิกตอเรีย พาร์กได้สักวันหนึ่ง  และพวกเขาอาจเป็นเหยื่อรายต่อไป

หลังจากนั้น  ผู้ประท้วงหนุ่มสาวกลุ่มหนึ่งช่วยกันทำความสะอาดสวนสาธารณะแห่งนี้  พวกเขาขัดถูทางเดินเท้าจนสะอาด  ใช้เกรียงขูดน้ำตาเทียนออก  นี่เป็นการประท้วงที่ปราศจากความก้าวร้าว  ไม่มีการเรียกร้องให้ลุกขึ้นเดินขบวนยึดสถานที่ต่างๆ หรือขว้างระเบิดขวด  เป็นการประท้วงในแบบฉบับของฮ่องกงที่สุภาพ  ไม่ยืดเยื้อ  ปลุกเร้า ความรู้สึกจนกระทั่งเลิกรากันไป  จากนั้นก็อิ่มเอมใจอย่างน่าประหลาด  และไม่มีการปลุกเร้าเรียกร้องจนถึงขั้นแตกหัก

ในสวนสาธารณะที่ว่างเปล่าหลังการประท้วงในเย็นวันนั้น  ผมพบชายคนหนึ่งถือพัดสีแดง  สวมกางเกงขาสั้นสีฟ้าน้ำ ทะเล  เขาหิ้วถุงบรรจุใบปลิวและแผ่นพับ  บ้างมีข้อความสดุดีการเคลื่อนไหวเพื่อประชาธิปไตย  หรือไม่ก็เรียกร้องให้ปล่อยตัวนักโทษทางการเมืองที่ถูกคุมขังเพราะมีความคิดเห็นขัดแย้งกับรัฐบาลจีน  ซึ่งรวมถึงหลิวเสี่ยวปัว  เจ้าของรางวัลโนเบล  และบรรดาสมาชิกของลัทธิฝ่าหลุนกง  เขาพูดเสียงดังฟังชัดว่า  “พรรคคอมมิวนิสต์เกลียดผมเข้าไส้ครับ”

ชายผู้นี้เป็นสมาชิกของครอบครัวเจ้าของที่ดินในประเทศจีน  แต่หนีการปกครองของเหมาเจ๋อตงมายังฮ่องกงเมื่อ ปี 1951  ขณะอายุเพียง 17 ปี  ลุงของเขาบางคนถูกจำคุก  ขณะที่อีกคนกลายเป็นเจ้าหน้าที่พรรคคอมมิวนิสต์ “ครอบครัวผมมีอยู่ทุกฝักทุกฝ่ายเลยครับ”  เขาเล่า  ตัวเขาเองเกษียณจากธุรกิจค้าเพชรพลอยในวัยห้าสิบเศษ  และตั้งแต่นั้นมาก็กลับไปเยี่ยมบ้านเกิดในมณฑลกวางตุ้งเดือน ละครั้ง  “ผมก่นด่าพวกคอมมิวนิสต์  และเผยแพร่แนวคิดประชาธิปไตยแบบฮ่องกงครับ”  เขาว่า  แล้วแผ่นพับในถุงพวกนี้เล่า  เขาจะเอาไปทำอะไร  ผมถาม  “เอากลับไปจีน สิครับคุณ”  คือคำตอบ

หากชาวฮ่องกงกำลังส่งผ่านความคิดทางการเมืองไปยังจีนอย่างเงียบๆ  ชาวจีนแผ่นดินใหญ่กลับเป็นผู้ทำให้เมืองแห่งนี้เฟื่องฟูขึ้นด้วยกำลังซื้อ  โดยเฉพาะหลังจากฮ่องกงสะบักสะบอมจากไข้หวัดนกระบาดเมื่อปี 1997 และซ้ำเติมด้วยวิกฤติโรคซาร์ส (SARS) ในปี 2003  “ร้านโรเล็กซ์ที่ไทมส์สแควร์ขายนาฬิกาได้วันละ 200 เรือน  ลูกค้าส่วนใหญ่หรือครับ  ชาวจีนแผ่นดินใหญ่ทั้งนั้น”  ฟรานซิส แจ่ง ให้ตัวเลข เขาเป็นนักจัดงานอีเวนต์ชื่อดังให้สินค้าแบรนด์เนมหลายแบรนด์ของฮ่องกง  และเป็นผู้ช่วยส่วนตัวของแพนซี  ห่อ  สาวสังคมและเศรษฐินีพันล้าน  เจ้าของอาณาจักรบ่อนการพนันเอ็มจีเอ็ม (MGM) ในจีน  ครั้งหนึ่ง ฮ่องกงเคยส่งข้าวส่งน้ำให้ปักกิ่งในช่วงที่ตกระกำลำบาก และส่งเสริมตลาดอสังหาริมทรัพย์ของจีนโดยการเข้าไป ลงทุน  แต่ปัจจุบัน  ทุกอย่างกลับตาลปัตรไปหมด  จีนเป็นฝ่ายที่ช่วยให้ฮ่องกงเชิดหน้าชูตาอยู่ได้ในทุกวันนี้  ชาวจีน แผ่นดินใหญ่แห่มาฮ่องกงเพื่อซื้ออสังหาริมทรัพย์และสินค้า

“เราเติบโตขึ้นมากับมายาคติที่ว่า  เราเหนือกว่าชาวจีนแผ่นดินใหญ่”  แจ่งว่า  ในฮ่องกง  ผู้คนสนุกปากกับการเล่าเรื่องล้อเลียนเศรษฐีใหม่ชาวจีนที่มากินอาหารในภัตตาคารหรูของฮ่องกง  พวกเขาสั่งบริกรให้รินไวน์เต็มถึงปากแก้ว  หรือจะเป็นเรื่องที่ชาวจีนคนหนึ่งหอบเงินสดเป็นฟ่อนเข้าไปในร้านสินค้าแบรนด์เนมและพูดเสียงดังลั่นว่า “อะไรแพงที่สุดในร้าน จัดมา”  เรื่องราวทำนองนี้ตอกย้ำภาพลักษณ์ของชาวจีนแผ่นดินใหญ่ในสายตาชาวฮ่องกงว่าเป็นพวกบ้านนอกเข้ากรุง  หรือ อาชาน   แต่อย่างที่แจ่งเล่า ทุกวันนี้  หน้าร้านกุชชีทั้งเก้าสาขาในฮ่องกงมีลูกค้าต่อแถวยาวเหยียด  สะท้อนความต้องการที่ดูเหมือนไม่มีที่สิ้นสุด “ไม่ต้องห่วงหรอกครับ  มีชาวนารวยๆ จากแผ่นดินใหญ่ หอบเงินมาใช้ที่นี่ไม่เคยขาดครับ”  แจ่งทิ้งท้าย

อำนาจทางเศรษฐกิจที่พลิกผันซ้ำเติมวิกฤติเรื่อง อัตลักษณ์ของฮ่องกงให้ย่ำแย่ลง  ถึงขนาดที่ว่าชาวจีนแผ่นดินใหญ่กลับเป็นฝ่ายเรียกชาวฮ่องกงว่า ก๋องชาน หรือพวกบ้านนอกเข้ากรุงเสียเอง  โครงการสำรวจความคิดเห็นของสาธารณชนโดยมหาวิทยาลัยฮ่องกงเมื่อไม่นานมานี้รายงานว่า  ชาวฮ่องกงส่วนใหญ่มองตัวเองว่าเป็นชาวฮ่องกงเป็นอันดับแรก  ไม่ใช่ชาวจีน  เท่ากับเป็นการเน้นย้ำ ความไม่พอใจที่ชาวฮ่องกงมีต่อเพื่อนร่วมชาติจากผืนแผ่นดิน ใหญ่ที่นับวันมีแต่จะทบทวี  โฆษณาในหนังสือพิมพ์ฮ่องกงฉบับหนึ่งถึงกับเรียกคนพวกนี้ว่า “ตั๊กแตน” ที่ยกโขยงเข้ามากลุ้มรุมฮ่องกง  ปีที่แล้วทารกเกือบครึ่งหนึ่งที่คลอดในโรงพยาบาลชื่อดังหลายแห่งของฮ่องกงเป็นลูกหลานชาวจีนแผ่นดินใหญ่  ทำให้บรรดาคุณแม่ชาวฮ่องกงออกมาประท้วงเพราะเกรงว่า  ในปีนี้ซึ่งถือเป็นปีมังกรทอง  อัตราการเกิดต้องพุ่งสูงขึ้นอย่างแน่นอน  ระบบโรงพยาบาลของฮ่องกง ซึ่งมีงานล้นมืออยู่แล้ว  อาจไม่สามารถแบกรับภาระที่เพิ่มขึ้นและให้บริการอย่างทั่วถึงได้

ความตึงเครียดพอกพูนขึ้นในนครลอยฟ้าแห่งนี้ “คนที่มาเยือนมองฮ่องกงว่าเป็นเหมือนนครมรกตบนภูเขา แต่จริงๆ แล้วเราเป็นเมืองที่กำลังป่วยไข้ครับ  หัวทำงานผิดเพี้ยน  แขนขาไม่ทำงาน  เท้าก็หมดแรง”  อเล็กซ์  โฉ่ย  อดีตเจ้าหน้าที่ต่อต้านการคอร์รัปชันคนเดิม  กล่าว

ย้อนกลับไปที่ไทมส์สแควร์  แซม  หว่อง กำลังเข้าสู่โค้ง สุดท้ายของการอดอาหารประท้วง  เขาหมดแรงและเหนื่อยอ่อนจนต้องเข้าไปพักในเต็นท์  ขณะที่ผู้คนที่มาจับจ่ายซื้อของเดินผ่านไปมาโดยไม่มีใครแยแส  หว่องรู้สึกว่าต้องมีใครสักคนลุกขึ้นสู้กับจีน แม้ว่าเขาจะรู้สึกยินดีเมื่อการประท้วงครั้งนี้จบลง

ราตรีมาเยือนอีกครั้ง  ตึกระฟ้าเปิดไฟสว่างไสวราวกับแสงเทียน  เรือเฟอร์รีแล่นฉิวอยู่ในอ่าว  เครื่องบินร่อนอยู่บนท้องฟ้า  ถนนหนทางคลาคล่ำไปด้วยผู้บริโภค  ฮ่องกง นครแห่งผู้คนร้อยเชื้อชาติที่ดูวุ่นวายอย่างที่เคยเป็นเสมอมากำลังเปลี่ยนสภาพไปอีกครั้งแล้ว

แพทริก  ม็อก  จากโครงการความทรงจำแห่งฮ่องกงบอกผมว่า “ผู้คนตกใจเมื่อผมเอาภาพถ่ายทุ่งนาที่เคยอยู่ที่นี่ในช่วงทศวรรษ 1970 ให้ดู  ตอนนั้นเราอยู่กันตามท้องถนน  ในตลาดและแผงลอยกลางแจ้ง  ต่อมาทุกอย่างย้ายเข้าไปอยู่ในร่ม  เข้าไปอยู่ตามศูนย์การค้า  เบื้องหลังประตูที่ปิด  และห้องแอร์  เราไม่แน่ใจครับว่าตอนนี้เรากำลังกลายเป็นอะไร  แต่สิ่งหนึ่งที่เรารู้สึกได้ก็คือ  ตัวตนของเรากำลังหายไป

เรื่อง ไมเคิล พาเทอร์นิตี
ภาพถ่าย มาร์ก เหลียง

เผยแพร่ครั้งแรกในนิตยสาร เนชั่นแนล จีโอกราฟฟิก ฉบับภาษาไทย เดือนมิถุนายน 2555

อ่านเพิ่มเติม ฮ่องกง : ย้อนรอยประวัติศาสตร์แห่งการต่อสู้