ภารกิจขจัดคราบน้ำมัน จากเหตุการณ์ น้ำมันรั่ว ปี 2556 ผ่านไปอย่างรวดเร็วราวสายลมทะเล ทว่าเบื้องหลังน้ำใสๆ นั้นอาจเป็นเพียงภาพลวงตา

“อย่างแรกที่ผมมองหาคือสิ่งมีชีวิตที่น่าจะได้รับผลกระทบจาก นํ้ามันรั่ว จนมาเจอปลาขนาดประมาณกระดาษ A4  สองตัวนอนตายอยู่บนหาด  มีคราบนํ้ามันบางๆ เกาะบนปากกับเหงือกเหมือนสำลักนํ้ามันมา”  นี่คือสิ่งที่เริงฤทธิ์  คงเมือง พบเห็นเป็นสิ่งแรกๆ หลังเดินทางถึงอ่าวพร้าว เกาะเสม็ด  ในคํ่าคืนที่สังคมกำลังฮือฮากับสโมสรฟุตบอลจากอังกฤษ  ข่าวอดีตพระเครื่องบินเจ็ตผู้ยังหลบหนีอยู่ในต่างประเทศ  และกรณีนํ้ามันดิบรั่วนอกชายฝั่งจังหวัดระยองยังเป็น เพียงข่าวเล็กๆในโลกออนไลน์

“ทะเลกับหาดทรายเป็นสีดำไปหมด  คลื่นทะเลเหนียวๆข้นๆ เหมือนช็อกโกแลต เสียงคลื่นแตกฟองดังบุ๋งๆ อย่างกับหินภูเขาไฟ  แต่ที่สุดคงเป็นกลิ่นนํ้ามันที่ฉุนแรงเกินทนครับ”  เขาเล่าถึงคํ่าคืนแรกๆ ที่คลื่นลมและสายนํ้าพัดพามวลนํ้ามันดิบมาเกยฝั่ง  ช่างภาพผู้เคยผ่านงานด้านสิ่งแวดล้อมมาแล้วหลายสนามรายนี้ค่อนข้างตกใจกับวิธีการขจัดคราบนํ้ามันปริมาณมหาศาลบนชายหาดอ่าวพร้าว ซึ่งชาวประมงท้องถิ่นทราบดีว่าเป็นภูมิศาสตร์อ่าวที่กระแสนํ้ามักพัดพาขยะทะเลมาเกยฝั่งมากที่สุด “คืนนั้นมีเจ้าหน้าที่ 7-8 คน  ผลัดเวรกันเฝ้าเครื่องสูบนํ้าที่มีแค่เครื่องเดียว”

ตัวเลขที่เผยแพร่บอกว่า นํ้ามันรั่ว ไหลคราวนี้มีปริมาณราว 50,000 ลิตร  อยู่ห่างจากเกาะเสม็ดไปประมาณ 10 ไมล์ทะเล (ราว 18 กิโลเมตร)  ต้นเหตุ มาจากท่อขนถ่ายนํ้ามันกลางทะเลชำรุดระหว่างการขนถ่ายนํ้ามันดิบจากเรือบรรทุกขึ้นฝั่งไปยังโรงกลั่นนํ้ามันในนิคมอุตสาหกรรมมาบตาพุด  เจ้าหน้าที่พยายามล้อมกรอบนํ้ามันด้วยทุ่นดักคราบนํ้ามันแล้วในเบื้องต้นเพื่อสูบออกจากน่านนํ้า  ทว่าคลื่นลมแรงทำให้นํ้ามันหลุดรอดออกไปเช่นเดียวกับการฉีดพ่นสารสลายคราบนํ้ามันซึ่งไม่เพียงพอต่อการสลายคราบนํ้ามันปริมาณมหาศาลในเวลาอันสั้น

ภาพถ่ายดาวเทียมจากสำนักงานพัฒนาเทคโนโลยีอวกาศและภูมิสารสนเทศ (องค์การมหาชน) เผยให้เห็น คราบนํ้ามันดิบแผ่กว้างบนผิวทะเลกินอาณาบริเวณพอๆ กับพื้นที่เกาะเสม็ดและค่อยๆ เคลื่อนตัวไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ  ทางการประกาศให้อ่าวพร้าวเป็นเขตประสบภัยพิบัติทางทะเล พร้อมๆ กับข่าวลือที่แพร่สะพัดออกไปว่าคราบนํ้ามันเดินทางไปถึงชายฝั่งบ้านเพ  จังหวัดระยอง  ท่ามกลางความพรั่นพรึงของบรรดาชาวประมงเพาะเลี้ยงสัตว์นํ้าชายฝั่ง

ภาพจากอ่าวพร้าวแพร่สะพัดอย่างรวดเร็วราวไฟได้ลม กระแสสังคมเกาะติดภารกิจขจัดคราบนํ้ามัน  และด้วยความพยายามอย่างหนัก  เพียงสัปดาห์เดียวท้องนํ้าย่านอ่าวพร้าวก็กลับมาใสด้วยตามอง  หาดทรายคืนสีดังเดิมหอมลมทะเลพัดโบก  มีการจัดงานทำความสะอาดครั้งใหญ่และแสดงดนตรี  ขณะที่ข่าวการชุมนุมทางการเมืองในกรุงเทพฯ และความรักของดาราสาวกับพ่อม่ายลูกชายนักการเมืองใหญ่ค่อยๆ กลบเสียงจากอ่าวพร้าว

ทิ้งให้นํ้าใสๆ อาจกลายเป็นเพียงภาพลวงตา

ระบบนิเวศทางทะเลซับซ้อนและบอบบางกว่าที่เราคิด ใต้นํ้าใสสะท้อนฟ้าคราม คือแหล่งอาศัยของสิ่งมีชีวิตสารพัดนับล้านๆ  ตั้งแต่แพลงก์ตอนพืชและสัตว์  ปะการัง สัตว์เปลือกแข็งไร้กระดูกสันหลังไปจนถึงปลาน้อยใหญ่  สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม  และนกทะเลทุกชีวิตในสิ่งแวดล้อมทางทะเลอันแตกต่าง  เช่น  แนว ปะการัง  พื้นทะเล  ชายหาด  ปากแม่นํ้า  และป่าชายเลน  ล้วนเกี่ยวข้องพึ่งพากันในห่วงโซ่อาหาร

เมื่อนํ้ามันดิบเคลื่อนไปตามกระแสนํ้าและลม  เบื้องต้นคือชั้นนํ้ามันที่แผ่ปกคลุมเหนือนํ้าทะเลเหมือนฟิล์มบางๆ ด้วยแรงตึงผิวและความหนาแน่นที่น้อยกว่านํ้าทะเล คราบเหลือบรุ้งยามสะท้อนแสงแดดและบางทีดูเหมือนใสสะอาดนี้คือหายนะของสัตว์ทะเล  พวกแรกที่ได้รับผลกระทบคือ  แพลงก์ตอนพืช  สาหร่าย  และพืชนํ้า เนื่องจากคราบนํ้ามันจะปิดกั้นแสงอาทิตย์ซึ่งจำเป็นต่อกระบวนการสังเคราะห์แสง  ทั้งยังทำให้ปริมาณออกซิเจนลดลง  แม้สิ่งมีชีวิตเหล่านี้จะฟื้นคืนสภาพได้เร็วและน่าห่วงน้อยกว่า  ทว่าสิ่งมีชีวิตที่เรามักไม่ค่อยแยแสเหล่านี้คือผู้ผลิตลำดับแรกๆ ในห่วงโซ่อาหาร

ขณะที่หาดทรายอ่าวพร้าวเปรอะเปื้อนไปด้วยคราบนํ้ามันดิบ  โขดหินและผืนทรายอันเป็นบ้านแสนสุขของบรรดาหอยนางรม  และสัตว์เล็กๆ จำพวกปู  ซึ่งเชื่องช้าเกินกว่าจะรู้ทันภัยก็อาบไปด้วยคราบนํ้ามันกลิ่นแรง นี่คือสิ่งที่นักวิทยาศาสตร์ด้านสิ่งแวดล้อมกังวลที่สุดเกี่ยวกับคราบนํ้ามัน  ดร.ธรณ์  ธำรงนาวาสวัสดิ์  รองคณบดีคณะประมง  มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ อธิบายว่า  หลักสากลของการขจัดคราบนํ้ามันในทะเลคือกติกาที่ว่า “อย่าให้โดนฝั่ง  อย่าให้โดนพื้น”  นั่นหมายถึงว่า  ควรเลี่ยงทุกวิถีทางที่คราบนํ้ามันจะสัมผัสกับพื้นชั้นตะกอน  เนื่องจากการขจัดคราบนํ้ามันในชั้นตะกอนหรือพื้นทรายยากกว่าบนผิวนํ้าหลายสิบเท่า  แม้ว่าโดยปกติแล้ว  แบคทีเรียตามธรรมชาติจะช่วยย่อยสลายคราบนํ้ามันได้ส่วนหนึ่ง  แต่การที่คราบนํ้ามันฝังตัวลงในชั้นตะกอนหรือพื้นทราย  จะทำให้กระบวนการย่อยสลายขาดออกซิเจน  ส่งผลให้การสลายคราบนํ้ามันด้วยวิธีการตามธรรมชาติเป็นไปได้ยาก

“ที่เรากังวลคือสารเคมีขจัดคราบจะดึงนํ้ามันให้จมตํ่า ลงไปประมาณ 10 เมตร  แต่ถ้าพื้นที่ตรงนั้นตื้นกว่า 10 เมตรล่ะครับ  คราบนํ้ามันก็อาจปนไปในตะกอนหรือแนวปะการังได้”  เขาบอก  “พื้นทะเลเป็นส่วนหนึ่งของระบบนิเวศทางทะเล  มีสิ่งมีชีวิตเต็มไปหมด  ชาวประมงก็วางอวนปู  อวนกุ้งที่นี่  และเป็นแหล่งประมงที่สำคัญครับ” นํ้ามันดิบเป็นสารประกอบไฮโดรคาร์บอนในรูปของเหลวอันซับซ้อน  ประกอบขึ้นจากธาตุหลากหลายชนิดในสัดส่วนแตกต่างกันไปตามแต่ละแหล่งกำเนิด  ทั้ง คาร์บอน  ไฮโดรเจน  กำมะถัน  ไนโตรเจน  ออกซิเจน เหล็ก  นิกเกิล  และโลหะหนัก กรณีนํ้ามันดิบรั่วไหล จึงเท่ากับเป็นการแพร่กระจายของสารเคมีเหล่านี้ด้วย

อย่างไรก็ตาม แม้สารบางชนิดจะย่อยสลายได้เองตามกระบวนการในธรรมชาติ  แต่การรั่วไหลครั้งนี้ยังคลุมเครือ  ข้อมูลล่าสุดจากกรมควบคุมมลพิษชี้ว่า  พบปรอทซึ่งเป็นหนึ่งในโลหะหนักอันตรายต่อสุขภาพถึง 2.9 ไมโครกรัมต่อลิตรในนํ้าทะเลที่อ่าวพร้าว  และ 0.25 ไมโครกรัมต่อลิตรที่อ่าวทับทิม  พร้อมแนะนำว่าอย่าเพิ่งลงสนุกกับนํ้าใส  เพราะค่ามาตรฐานของปรอทในธรรมชาติควรอยู่ที่ 0.1 ไมโครกรัมต่อลิตรเท่านั้น  ส่วนพอลิไซคลิกแอโรแมติกไฮโดรคาร์บอน  หรือ PAHs อีกหนึ่งสารก่อมะเร็ง  ยังอยู่ระหว่างรอผลตรวจวิเคราะห์จากห้องปฏิบัติการ

ขณะที่การใช้สารเคมีขจัดคราบนํ้ามันปริมาณกว่า 37,000 ลิตรซึ่งทำให้นํ้ามันแตกตัวเป็นโมเลกุลเล็กๆ และจมลง  ยังคงเป็นปริศนาว่าจะนำพาสารอื่นใด เข้าสู่ระบบนิเวศและห่วงโซ่อาหารในระยะยาวอีกบ้าง แต่ที่แน่ๆ หลังเกิดเหตุ  ชาวประมงชายฝั่งที่สูญเสียลอบปูม้าจากคราบนํ้ามัน  พบว่า  หลังเก็บกู้อวนขึ้นมา พวกเขาพบปูม้าตายมากถึงเจ็ดในสิบตัวจากที่ไม่เคยเป็นมาก่อน เมื่องัดกระดองออกมาก็พบว่าบริเวณเหงือก (ลักษณะคล้ายๆแผงฟองนํ้า)  หรือที่ชาวประมงเรียกว่า “นมปู” เป็นคราบสีดำราวกับคนสูบบุหรี่มานับสิบปี  แม้จะยังไม่มีข้อมูลทางวิชาการรองรับว่าปูเหล่านั้นตายจากพิษคราบนํ้ามันแต่ชาวประมงท้องถิ่นที่นั่นไม่ลังเลเลยที่จะกล่าวโทษว่าคราบนํ้ามันคือจำเลยของเรื่องนี้

ระหว่างความกังวลของคนเมืองที่มีต่ออาหารทะเลจากภาคตะวันออก  ว่ากันว่ายอดขายอาหารทะเลบางร้านในจังหวัดระยองตกลงกว่าร้อยละ 70  แรงกระเพื่อมเดียวกันยังไปไกลถึงจังหวัดอื่น  มีรายงานว่าผู้บริโภคอาหารทะเลในจังหวัดพิษณุโลกงดอาหารทะเลชั่วคราว แม่ค้าในตลาดที่นั่นถึงกับโอดครวญว่า  อาหารทะเลของตนรับมาจากมหาชัย  และไม่เกี่ยวข้องกับน่านนํ้าฉาบคราบนํ้ามันแต่อย่างใด  ความสับสนในโลกออนไลน์พลอยทำให้ผู้บริโภคหวาดหวั่นและสับสนระหว่างอาหารทะเลจากแหล่งต่างๆ  พวกเขาจึงเรียกร้องอะไรที่มากกว่าการแสดงรับประทานปูนึ่งต่อหน้าผู้สื่อข่าว

แน่นอนว่าสารเคมีบางชนิดสามารถแทรกเข้าไปอยู่ในห่วงโซ่อาหารจากการบริโภคของผู้ผลิตชั้นต้นๆอย่างแพลงก์ตอนหรือสัตว์ขนาดเล็ก  เมื่อผู้ล่ากินสิ่งมีชีวิต เหล่านี้เป็นอาหาร  การสะสมของสารเคมีจะยิ่งเพิ่มขึ้นในร่างกายของผู้ล่าลำดับสูงขึ้นไปในห่วงโซ่อาหาร  และเมื่อถึงจุดหนึ่ง  สารเหล่านี้อาจแสดงความเป็นพิษออกมาทั้งแบบเฉียบพลันหรือสะสมไว้ก่อนแสดงอาการ  และเมื่อมนุษย์บริโภคสัตว์นํ้าเหล่านี้อีกทอดหนึ่ง  จึงเท่ากับชักนำสารเคมีเหล่านั้นเข้าสู่ร่างกายของเราโดยตรง

หลังเกิดเหตุไม่นาน  กรมประมงแถลงข่าวว่า  พวกเขาร่วมกับนักวิจัยจากจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย  สุ่มตัวอย่างสัตว์ทะเล 24 ชนิดมาตรวจวิเคราะห์ปริมาณปิโตรเลียม ไฮโดรคาร์บอน  ทั้งจากพื้นที่ประสบเหตุ  แหล่งเพาะเลี้ยง  ปากคลอง  และพื้นที่ที่คาดว่าคราบนํ้ามันอาจเดินทางไปถึง  ผลการทดสอบชี้ว่า  สัตว์ทะเลตัวอย่าง มีปริมาณปิโตรเลียมไฮโดรคาร์บอนในเนื้อเยื่อใกล้เคียงกับบริเวณที่ไม่เกิดเหตุนํ้ามันรั่วไหล  ทว่านี่ยังเป็นผลการวิเคราะห์เบื้องต้น  เพราะรายงานนั้นระบุด้วยว่า  ควรใช้เวลาติดตามผลกระทบระยะยาวอีก 1-2 เดือน

ไม่มีใครรู้ว่า  ผลกระทบจากสารเคมีเหล่านั้นจะแสดงความเป็นพิษอย่างไร  ในช่วงที่เกิดเหตุการณ์  นักอนุรักษ์พยายามเทียบเคียงผลกระทบจากกรณีเหตุการณ์ แท่นขุดเจาะ “ดีปวอเทอร์ฮอไรซัน” ระเบิดที่อ่าวเม็กซิโก ประเทศสหรัฐอเมริกา เมื่อปีพ.ศ. 2553  จนคราบนํ้ามันปริมาณมหาศาลเคลื่อนที่ไปไกลจนถึงสามเหลี่ยมปากแม่นํ้ามิสซิสซิปปี  และเกาะติดทุกอย่าง  ตั้งแต่กอหญ้า  พงอ้อ  หาดทราย  สัตว์ทะเล  และขนนกนํ้า หลังวิกฤติการณ์คราวนั้น มีรายงานว่าปลาบางชนิดกลายพันธุ์จนเหงือกผิดปกติและกุ้งไม่มีลูกตา  กระนั้นก็ยังไม่อาจสรุปได้ว่าเป็นผลจากการรั่วไหลของคราบนํ้ามัน

ขณะที่ระบบนิเวศอันเปราะบางยังต้องเฝ้ารอการวิเคราะห์และติดตามผลตามหลักวิชาการ  หลังคราบนํ้ามัน (ที่มองเห็นได้) จางลง  นักดำนํ้าและทีมสำรวจจากกรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่งรายงานว่า  ปะการังและสัตว์ทะเลแถวอ่าวพร้าวซึ่งประกอบไปด้วยปะการังโขด  หอยมือเสือ  เม่นทะเล  และฟองนํ้าครก เป็นส่วนใหญ่ยังไม่พบผลกระทบในเบื้องต้น  ทว่าในเวลาต่อมาสื่อมวลชนบางสำนักที่ดำนํ้าลงไปกับมัคคุเทศก์ท้องถิ่นชี้ว่า  ปะการังแถบนั้นส่วนหนึ่งเริ่มแสดงอาการจุดสีขาวอันเป็นสัญญาณของการฟอกขาว  แม้จะไม่สามารถชี้ชัดลงไปได้ว่า  เกิดจากเหตุนํ้ามันรั่วไหลคราวนี้ก็ตาม

กระทั่งบัดนี้  ก็ยังไม่มีความชัดเจนในเรื่องผลกระทบระยะยาว  นักวิชาการยังต้องใช้เวลาเก็บข้อมูลและวิเคราะห์ผลอีกนานนับปี  ดร.ธรณ์บอกว่า “ในอนาคตเราคงมีข้อมูลมากกว่านี้แน่นอน  เพราะนี่เป็นเรื่องที่เราไม่เคยประสบมาก่อน  วิทยาศาสตร์กำลังหาคำตอบให้อยู่ครับ”

ขณะที่เริงฤทธิ์  ช่างภาพผู้สนใจประเด็นสิ่งแวดล้อม ทิ้งท้ายว่า “ที่ครั้งนี้เราสนใจกันมาก คงเป็นเพราะมองเห็นผลกระทบได้อย่างชัดเจนด้วยสายตา  ขณะเดียวกันก็เป็นบทเรียนให้เราคิดต่อไปว่า  ยังมีของเสียหรือสารพิษถูกปล่อยลงสู่ทะเลอีกไม่รู้เท่าไร  และเราก็ไม่เคยรับรู้มาก่อนครับ”  เขาเชื่อว่าคงจะดีกว่าไม่น้อยหากบทเรียนครั้งนี้จะยังคงติดแน่นในสังคม  เฉกเช่นคราบนํ้ามันที่ไม่สามารถขจัดออกไปจากระบบนิเวศได้ง่ายๆ

เรื่อง ราชศักดิ์ นิลศิริ
ภาพถ่าย หนุมานโฟโต้ส์และกรีนพีช

เผยแพร่ครั้งแรกในนิตยสาร เนชั่นแนล จีโอกราฟฟิก ฉบับภาษาไทย เดือนกันยายน 2556

อ่านเพิ่มเติม น้ำมันดีเซล กว่า 20,000 ตันรั่วปนเปื้อนในอาร์กติก